Najbardziej tajna machina Kremla. Tak samo skuteczna od czasów carów

Najbardziej tajna machina Kremla. Tak samo skuteczna od czasów carów

Dodano: 
Rys. Krzysztof Wyrzykowski
Rys. Krzysztof Wyrzykowski
Rosyjskie, a później sowieckie służby należały do najlepszych na świecie. Były bezwzględne i zabójczo skuteczne.

Krzysztof Jasiewicz

Profesja szpiega jest tak samo stara i powszechna jak najstarszy zawód świata. Na tym tle wyróżnia się jednak wywiad rosyjski (carski) i sowiecki. O jego sile decydowały: ogromna bezwzględność, wielka tradycja i wysokiej klasy agentura pozyskiwana na drodze identyfikowania się ze „świetlanymi” wizjami świata. Hasło równości i sprawiedliwości społecznej uwiodło niejednego lewicującego intelektualistę czy nawet zwyczajnie człowieka wykształconego bądź wrażliwego. Warto wspomnieć słynną „Piątkę z Cambridge” (Wielikoliepnaja Piatiorka / The Magnificant Five: Philby, Burgess, Maclean, Blunt i Cairncross). Cechą charakterystyczną rosyjskich/sowieckich służb specjalnych było łączenie w jedną strukturę organizacyjną funkcji wywiadu, kontrwywiadu i policji politycznej/służby bezpieczeństwa.

Ochrana

Początki tych służb mają swe korzenie w epoce cara Iwana Groźnego (1530–1584), twórcy opryczniny. Powstała ona ok. 1565 r. początkowo jako rodzaj straży osobistej cara, a jej członkowie – oprycznicy – kasty wojskowej. W zamian za majątek, zwłaszcza ziemie (oprycznina), ekonomicznie uzależnieni całkowicie od despoty, zajmowali się likwidacją opozycji bojarów, dokonując rekwizycji mienia i egzekucji podejrzanych o nielojalność poddanych. Ponieważ oskarżenie o zdradę stanu i śmierć oznaczało też przepadek mienia ofiar na rzecz opryczników, ich liczba szybko przekroczyła 6 tys. i za ich sprawą rozszalał się wielki terror w całej Rosji. W specjalnej administracji opryczników znajdowało się ok. 20 miast, a nawet niektóre ulice w Moskwie. Ze względu na wielką nienawiść, jaka za ich sprawą dotykała cara, zostali oni rozwiązani w 1572 r., a wcześniej – w 1570 r. – przemianowani na dworskich w odróżnieniu od reszty wolnych obywateli Rusi Moskiewskiej (ziemian). Car poskromił też ich najgorsze szaleństwa.

Czytaj też:
Iwan Groźny – wzór Stalina

Ponowny dynamiczny rozwój rosyjskich służb nastąpił za cara Piotra I Wielkiego (1672–1725; car od 1682). Powstała wówczas jego słynna Tajna Kancelaria (Preobrażenskij Prikaz). Wywiad od jego epoki zajmował się zdobywaniem zagranicznych technologii i tajemnic wynalazków, a sam monarcha zwabiał do współpracy zagranicznych specjalistów, polecając jednocześnie wybranym osobom zbieranie w Europie informacji o charakterze gospodarczym i wojskowym. Z biegiem czasu jednak zyskiwał na sile pion bezpieczeństwa, a inwigilowanie własnego społeczeństwa stało się priorytetem.

Ten kierunek umocnił się za cara Mikołaja I (1796–1855; cesarz rosyjski od 1825), który swoje panowanie rozpoczął od stłumienia powstania dekabrystów i utworzenia Trzeciego Oddziału pod kierownictwem gen. Aleksandra Beckendorffa, uważanego za najlepszą policję polityczną ówczesnych czasów. Ta zaś pokryła całe imperium siatką agentów. Stali agenci pojawili się także w instytucjach rządowych i publicznych oraz w wojsku. Trzeci Oddział był częścią prywatnej kancelarii monarchy, która z czasem przekształciła się w słynną ochranę. Stworzył ją formalnie syn Mikołaja I, Aleksander II (1818–1881; cesarz od 1855) w 1866 r. pod nazwą Wydział Ochrony Bezpieczeństwa i Porządku m.st. Sankt Petersburga.

Ochrana aresztuje propagandystę. Obraz Ilji Riepina

Koncentracja uwagi na problematyce krajowej stała się powodem obniżenia działalności wywiadowczej za granicą, co miało złe skutki. Rozbudowę ochrany kontynuowali następni władcy: Aleksander III (1845–1894; cesarz od 1881) i Mikołaj II (1868–1918), ostatni cesarz Rosji. Za tegoż monarchy w 1903 r. pojawiła się ostateczna nazwa formacji – ochrana jako skrót od Ochrannoje Oddielenije (Wydział Ochrony). Z początkiem XX w. pracowało dla niej ok. 100 tys. ludzi, a jej aparat z dwóch sekcji obecnych od 1880 r. w Moskwie i Warszawie objął dalsze 25 ważnych miast imperium. Jej agentura działała m.in. w kierowniczych zakonspirowanych gremiach bolszewików. Kontynuacją, w miejsce rozwiązanej po rewolucji lutowej 1917 r. ochrany, była już Czeka.

Od WCzK do KGB

Ogólnorosyjska Nadzwyczajna Komisja (skrót ros.: WCzK) do „walki z kontrrewolucją i sabotażem” przy Radzie Komisarzy Ludowych powstała 20 grudnia 1917 r. z inicjatywy Lenina, 11 lipca 1918 r. utworzono jej oddziały terenowe – guberialne i obwodowe. Czeka łączyła w sobie wszystkie piony służb specjalnych, od aparatu bezpieczeństwa do wywiadu zagranicznego. Podczas jej istnienia (1917–1922) wykształciły się niemal wszystkie wyspecjalizowane piony, choćby pion bezpieczeństwa państwowego, obejmujący Wydział Specjalny (ros. skrót OO; walka ze szpiegostwem i nadzór nad instytucjami wojskowymi i armią), Wydział Transportu (nadzór nad wrogimi elementami na kolejach i w transporcie wodnym oraz walka z nimi), Zarząd Ekonomiczny (walka ze szpiegostwem gospodarczym, szkodnictwem i z dywersją), Wydział Zagraniczny (ros. skrót INO, wywiad zagraniczny), Wydział Tajnopolityczny (walka z antysowieckimi partiami, grupami politycznymi i organizacjami, a także śledzenie inteligencji i duchowieństwa). Ten podział funkcjonalny miał charakter trwały, zmianom podlegały jedynie nazwy.

Również nazwa organu ulegała zmianie. Czeka przekształciła się w OGPU (Zjednoczony Państwowy Zarząd Polityczny: od 6 lutego 1922). Od 10 lipca 1934 r. pojawia się NKWD (Ludowy Komisariat Spraw Wewnętrznych), które podlega różnym wewnętrznym reorganizacjom, by od 3 lutego 1941 r. zostać rozdzielonym na dwa komisariaty: NKWD i NKGB (Ludowy Komisariat Bezpieczeństwa Państwowego). Ponowne połączenie obu komisariatów w NKWD nastąpiło 20 lipca 1941 r. Ostatecznie po śmierci Stalina (5 marca 1953) sowieckie służby specjalne funkcjonowały w ramach MWD (Ministerstwo Spraw Wewnętrznych) i KGB (Komitet Bezpieczeństwa Państwowego przy Radzie Ministrów ZSRS). To ostatnie składało się z 10 podstawowych zarządów. Do najważniejszych należały 1. Zarząd Główny (wywiad zagraniczny) i 2. Zarząd Główny (kontrwywiad). Mimo tych podziałów bolszewickie/sowieckie tajne służby działały cały czas pod jednym kierownictwem – partii komunistycznej.

Zwraca uwagę ciągłość tradycji od czasu Piotra I. I tak w epoce Stalina sowiecki wywiad wojskowy w okresie aliansu sowiecko-niemieckiego (1939–1941) zakupił legalnie najnowocześniejsze w swoich klasach samoloty. Były to, spośród myśliwców, maszyny Messerschmitt 109 E i Heinkel He 100 oraz Messerschmitt Bf 110. Kupiono też bombowce Dornier Do 215 i Junkers Ju 88 oraz samoloty szkolno-treningowe. Następnie w okresie od maja do października 1940 r. w zakładach lotniczych w Woroneżu, Kazaniu, Charkowie i w mieście Gorki rozłożono je na drobne kawałki i wszystko dokładnie przebadano. Z samolotami zapoznało się 3,5 tys. osób spośród personelu konstruktorskiego i inżynieryjno-technicznego i dodatkowo z wyposażeniem oraz oprzyrządowaniem tych maszyn dalsze 2578 osób odpowiednich specjalności.

Artykuł został opublikowany w 9/2017 wydaniu miesięcznika Historia Do Rzeczy.