Attila Novák
János Tischler

W tym roku na Węgrzech wspomina się ofiary węgierskiego Holokaustu sprzed 70 lat, te ponad pół miliona obywateli, których państwo węgierskie nie tylko nie obroniło, ale wręcz przyłożyło rękę do ich zagłady. Jednocześnie przypomina się ludzi, którzy bezinteresownie ruszyli im na ratunek, często za cenę własnego życia. Rok 2014 został ogłoszony na Śląsku Rokiem Henryka Sławika (1894‒1944), który na Węgrzech zorganizował pomoc dla kilkudziesięciu tysięcy polskich uchodźców i ocalił od śmierci około 5 tys. polskich Żydów.

Jak wiadomo, Sławik brał aktywny udział we wszystkich trzech powstaniach śląskich (1919‒1921), był wieloletnim posłem do Sejmu Śląskiego z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej, przez krótki czas pracował jako miejski radny w Katowicach i redagował „Gazetę Robotniczą”. Po wybuchu II wojny światowej uciekł przed niemieckim aresztem – jego nazwisko figurowało na specjalnej księdze gończej sporządzonej przez nazistów – na Węgry, gdzie włączył się w działalność Komitetu Obywatelskiego ds. Opieki nad Uchodźcami Polskimi, później działał także jako budapeszteński delegat polskiego rządu na emigracji. Został zaaresztowany zaraz po zajęciu Węgier przez nazistowskie Niemcy w marcu 1944 r. Pomimo tortur nie wydał żadnego ze swoich polskich i węgierskich współpracowników. Został zamordowany w sierpniu 1944 r. w obozie koncentracyjnym w Mauthausen-Gusen. Skazany na zapomnienie w komunistycznej Polsce Sławik został w 1990 r. pośmiertnie uhonorowany tytułem Sprawiedliwego wśród Narodów Świata instytutu Yad Vashem w Izraelu.

Droga męki

Działalność osób ratujących Żydów na Węgrzech w czasie II wojny światowej była prowadzona dlatego, że od końca lat 30. Węgry wprowadzały kolejne ustawy i rozporządzenia o charakterze antyżydowskim. W latach 1938‒1944 uchwalono 21 takich ustaw oraz wiele innych przepisów, które nakładały radykalne ograniczenia na ludność żydowską. Podstawę prawną służby pomocniczej żydowskich mężczyzn, czyli służby wojennej bez uzbrojenia (ponieważ nie chciano im dawać broni do ręki), określano w ustawie w 1939 r., a na wiosnę 1941 r. dodatkowo uregulowano osobnym rozporządzeniem.

Później na drodze męki węgierskich Żydów ustawiono wiele bolesnych stacji. Po rozpoczęciu niemieckiej okupacji w marcu 1944 r. zarządzono natychmiastową izolację ludności żydowskiej, ruszyły deportacje, które w lipcu – pod naciskiem międzynarodowej opinii, w tym Watykanu – zatrzymał regent Węgier Miklós Horthy. Rządy węgierskich nazistów, czyli strzałokrzyżowców Ferenca Szálasiego, w ostatnim okresie wojny dostarczyły kolejnych cierpień pozostałym węgierskim Żydom: marsze śmierci, zamykanie w gettach i egzekucje towarzyszyły drodze ku przepaści, którą podążały wówczas Węgry.

W takich okolicznościach działali – z narażeniem własnego bezpieczeństwa – wybawcy węgierskich Żydów. Tak jak chrześcijański antyjudaizm mógł posłużyć za podstawę do ówczesnego antysemityzmu i wielu ludzi zostało antysemitami z pobudek antyjudeistycznych, innych z kolei to właśnie idee chrześcijańskie skłaniały do niesienia pomocy prześladowanym Żydom. To także tłumaczy, dlaczego wielu z tych, którzy przeżyli wyzwolenie Węgier przez Armię Czerwoną – co oznaczało jednocześnie okupację kraju – po 1948 r. musiało się zmierzyć z inną zbrodniczą dyktaturą: komunistyczną. W lepszym przypadku czekała ich marginalizacja, w gorszym zaś – więzienie lub emigracja. Nawet ich działalność w obronie ciemiężonych Żydów nie została oficjalnie uznana, ponieważ nowe państwo spreparowaną przez siebie historię sprzed 1945 r. oparło wyłącznie na cierpieniach i ruchu oporu komunistów.

Czytaj też:
Węgrzy na Wołyniu. „Bratankowie” nie zawiedli w obliczu mordów UPA

Należy także podkreślić, że w czasie II wojny światowej na Węgrzech także sami Żydzi ratowali pobratymców. Organizacje syjonistyczne pomagały swoim członkom ukryć się lub wyemigrować, a w 1944 r., kiedy prześladowania się nasiliły, fałszowały metryki i pozostałe dokumenty, często także dla osób z węgierskiego ruchu oporu (w tym również dla nielegalnych komunistów), które nie miały żydowskiego pochodzenia. Pomoc represjonowanym nieśli również akredytowani w Budapeszcie dyplomaci (tacy jak Szwed Raoul Wallenberg, Szwajcar Carl Lutz i inni), przedstawiciele Czerwonego Krzyża i innych organizacji międzynarodowych. Jednakże węgierskich Żydów najliczniej ratowali sami Węgrzy.

József Antall

Mówiąc o działalności Henryka Sławika, zawsze trzeba będzie wymienić zasługi, jakie położył József Antall senior (1896‒1974), ojciec pierwszego premiera demokratycznych Węgier po upadku komunizmu. Pochodzący ze szlacheckiej rodziny Antall był urzędnikiem państwowym, od 1932 r. pracował w ministerstwie spraw wewnętrznych, gdzie zajmował się kwestiami polityki socjalnej. Od końca lat 30. jako komisarz rządowy był odpowiedzialny przede wszystkim za sprawy uchodźców. Razem ze swoimi współpracownikami organizował pomoc dla dziesiątek tysięcy Polaków, kilku tysięcy alianckich żołnierzy zbiegłych z niemieckich obozów jenieckich (Francuzów, Anglików, Rosjan), Żydów, południowych Słowian, w miarę posuwania się frontu wschodniego także węgierskich uchodźców z Siedmiogrodu i Bukowiny oraz sprowadzonych na Węgry dzieci ze zbombardowanych niemieckich miast (starał się ich ulokować, zapewnić im bezpieczeństwo i utrzymanie). Antall musiał stawiać czoło wielu problemom o charakterze socjalnym i narodowościowym, znaleźć dom dla żołnierzy i uchodźców o różnym pochodzeniu i różnej nacji.

W lipcu 1939 r. przyłożył rękę do akcji ratowania Żydów przez wypożyczenie organizacjom syjonistycznym statku „Królowa Elżbieta”, dzięki czemu przez Dunaj ewakuowano około 900 Żydów – obywateli czeskich, austriackich, słowackich i niemieckich – którzy po wielu przygodach dotarli w końcu do Palestyny. Wraz z wybuchem wojny na początku jesieni 1939 r. József Antall, korzystając ze swoich kompetencji, polecił władzom okręgów leżących przy granicy z Polską, by żadnego spośród polskich uchodźców nie rejestrowali jako Żyda i wszystkim wydali papiery chrześcijańskie. Uciekających z Polski Żydów umieszczono wzdłuż zakola Dunaju niedaleko Budapesztu, utworzono dla nich szkoły z internatem. Później Polski Obóz Młodzieżowy z Balatonboglár leżącego na południowym brzegu Balatonu, czyli jedyne wówczas polskie gimnazjum w Europie, umożliwiał naukę również żydowskiej młodzieży.

József Antall poświęcał polskim uchodźcom dużo uwagi, obozy dla nich organizowano głównie w środkowej i południowej części Węgier. Rząd nie wydał Niemcom zbiegłych nad Dunaj polskich żołnierzy. Antall podjął zdecydowane kroki, aby zapewnić Polakom utrzymanie i ochronę prawną na Węgrzech, w tym celu pod koniec września 1939 r. powstał Komitet Obywatelski ds. Opieki nad Polskimi Uchodźcami, którego przewodniczący, Henryk Sławik, ściśle współpracował z Antallem. W efekcie ich wspólnych wysiłków wyrobiono fałszywe węgierskie dokumenty dla polskich uchodźców, zwłaszcza tych o żydowskim pochodzeniu, a w miasteczku Vác stworzono sierociniec i szkołę dla żydowskich dzieci z Polski, które oficjalnie nazwano Domem Sierot Polskich Oficerów.