Na całym świecie, także na ziemiach słowiańskich, w tym i dzisiejszych ziemiach polskich, jajko było od najdawniejszych czasów symbolem życia, siły i płodności. Pisanki znane już były w starożytności. Zdobienie jajek było praktykowane już w Mezopotamii, a później w Cesarstwie Rzymskim – wspomina o tym np. Owidiusz i Pliniusz Młodszy. Najstarsze pisanki pochodzące z ziem polskich datuje się na X wiek. Znaleziono je w czasie wykopalisk na wyspie Ostrówek. Z kolejnych wieków pochodzą przekazy mówiące o pewnych „magicznych” właściwościach pisanek. Jest to np. historia z wieku XIII o pewnym chłopcu, który został uzdrowiony, kiedy podniósł pisankę leżącą na grobie świętej Jadwigi Śląskiej.
Dawniej jajka farbowano przy pomocy łupin cebuli lub ochry, które nadawały im ciemnoczerwony lub brunatny kolor. Tradycyjnie pisanki wykonywane były wieczorem w Wielki Piątek, aby następnego dnia, w Wielką Sobotę można było umieścić je w koszyku, gdzie wraz z innymi produktami, m.in. chlebem i kiełbasą, były święcone.
Pisanki, kraszanki…
Powszechnie wszystkie zdobione, wielkanocne jajka nazywany pisankami. Nie wszystkie jednak, z „formalnego” punktu widzenia, pisankami są.
Kraszanki, malowanki lub byczki to jajka barwione na różne kolory, nie mające już żadnych więcej ozdób. Dawniej jajka farbowano w naturalnych barwnikach. Niektórzy wciąż korzystają z dawnych pomysłów, rezygnując z gotowych, „sklepowych”, sztucznych barwników. W jaki sposób ufarbować jajka w sposób naturalny? Dobrze wiedziały to jeszcze nasze babcie. Dziś praktyka ta coraz bardziej zanika, lecz mimo to warto może jeden z dawnych sposobów wypróbować?
Kolor brązowy lub ciemnoczerwony uzyskamy gotując jajka w łupinach cebuli. Kolor czarny – w korze dębu. Kolor zielony – w pędach młodego żyta, ze szpinakiem lub w listkach barwinka. Kolor żółty – w korze młodej jabłoni lub w wodzie z dodatkiem kurkumy. Kolor różowy – w soku z buraka. Kolor niebieski – w liściach czerwonej kapusty.
Pisanki mają różne desenie. Można je wykonać np. poprzez wykonanie wzorów woskiem (np. przy pomocy świecy), a później zanurzać w wodzie z barwnikiem – w ten sposób na jajkach powstaną delikatne, trochę rozmyte wzory. Inny rodzaj pisanek, znany np. na Śląsku, wykonywany jest poprzez drapanie na skorupce ugotowanego jajka wzorów przy pomocy igły, szpilki lub słomki. Niektóre pisanki przyozdabiane są tkaniną i nicią – tak jajka wykonuje się na Kurpiach i w okolicach Łowicza.
Nalepianki popularne są np. w okolicach Krakowa i Łowicza. Wykonuje się poprzez ozdabianie skorupki jajka kolorowymi wycinankami z papieru.
Ażurki wykonywane są z wydmuszek. Stanowią przede wszystkim formę ozdoby i nie umieszcza się ich w koszykach ze święconką.
Tradycje związane z pisanką
Wierzono niegdyś, że jajko ma wyjątkową moc, może uchronić od chorób i nieszczęść. Święcone jajka zakopywano pod węgłem budowanego domu, podczas pożaru rzucano je w płomienie, a jeszcze przed rozpoczęciem wiosennych prac na polu umieszczano je w ziemi. Skorupki z jajek zakopywano pod drzewkami owocowymi, co miało dać obfite plony.
„(…) ozdabianiem jajek zajmowały się tylko dziewczęta. Potem brały wodę, w której gotowały się jajka, i myły w niej włosy. Po co? Otóż miały być one później gęste i lśniące. Natomiast pisanki służyły im jako wykup w Poniedziałek Wielkanocny – dawały je chłopcom, by ich nie oblewali. A najpiękniej ozdobione jajko wręczały temu, który im się podobał. Jeżeli chłopak odwdzięczył się tym samym prezentem, dziewczyna mogła być zadowolona.
Z pisankami wiązało się wiele gier i zabaw, a najpopularniejsza to walatka, czyli rozbijanie pisanki o pisankę. Kolejna to burda, a polegała na rzucaniu do siebie pisanek. Jeśli ktoś ją złapał, zabierał, a gdy stłukł, to oddawał jedną ze swoich przeciwnikowi. W niektórych miejscowościach dochodziło do istnych zawodów przerzucania jajek przez domy lub kościoły. Również dzieci miały fajną zabawę związaną z poszukiwaniem pisanek. A jako prezenty dawano własnoręcznie ozdobione jajka”. (historia.org.pl)
Muzeum poświęcone wyłącznie pisankom istnieje w Kołomyi.