Idea pozbycia się Żydów z europejskiej części ZSRS powstała gdzieś w latach 20., wkrótce po zakończeniu rewolucji i wojny domowej. Pretekstem było ponoć szerzenie się syjonizmu wśród sowieckich Żydów. Miejscowość Birobidżan pojawiła się w 1915 r., najpierw jako stacja kolejowa Kolei Transsyberyjskiej. Biorąc pod uwagę klimat, tereny te nadawały się na karne osiedlenie, a nie na spokojne bytowanie.

Od 1928 r. rozpoczęto zasiedlanie Birobidżanu i okolic Żydami. Był to element polityki etnicznej Stalina, a osadnictwo miało charakter przymusowy i nie znajdowało zrozumienia ani poparcia wśród sowieckich Żydów. 7 maja 1934 r. w składzie Rosyjskiej Federacyjnej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej powstał Żydowski Obwód Autonomiczny (ŻAO) ze stolicą w Birobidżanie liczącym w 1939 r. 33 tys. mieszkańców. Zachowana dokumentacja pokazuje, że w ŻAO o żadnej autonomii mówić nie możemy.

Wysuwana Żydów idea utworzenia rzeczywistej żydowskiej autonomii tylko władze wystraszyła i zmusiła do drastycznych represji. Przez ZSRS przeszła fala antysemityzmu; jej ukoronowaniem była tzw. sprawa lekarzy kremlowskich, a nawet pogromy w niektórych miastach na zachodnich rubieżach imperium.

Od 1991 r. ŻOA znajduje się w składzie Federacji Rosyjskiej i jako jedyny z pięciu posowieckich obwodów autonomicznych nie otrzymał statusu republiki autonomicznej.

Krzysztof Jasiewicz