Banki centralne są jednak znacznie bardziej współczesnym tworem niż mity greckie. Powstanie banków centralnych w krajach Zachodu było związane z rozpowszechnianiem się w nich pieniądza w formie papierowej, na przełomie XVII i XVIII wieku. Kwity depozytowe, wystawiane w zamian za zdeponowany kruszec lub monety przez ówczesne domy bankowe, które wówczas się pojawiły, znacząco ułatwiły handel. Jednak nowe rozwiązanie nie było wolne od wad, związanych z ryzykiem upadłości prywatnych domów bankowych, w związku z czym stopniowo zmniejszano liczbę banków uprawnionych do emitowania banknotów, by ostatecznie prawo to przyznać tylko pojedynczym instytucjom, początkowo prywatnym, które ostatecznie przyjęły formę współczesnego banku centralnego.

Bankowa rewolucja

Pierwszy bank centralny powstał w 1668 r. Szwedzki Bank Narodowy (Sveriges Riksbank) został decyzją parlamentu utworzony na bazie banku prywatnego Stockholms Banco. Emitowane przez Sveriges Riksbank kwity okazały się o wiele wygodniejsze niż używane wówczas miedziane monety (tzw. platmynty), ważące niekiedy nawet po 20 kg. Śladem Szwecji poszły szybko inne kraje. W 1694 r. powstaje Bank Anglii, blisko wiek później Banco de España (1782) i Banque de France (1800). W XIX w. został utworzony m.in. Bank Polski (1828), Reichsbank (1876), Bank Japonii (1882) czy Banca d’Italia (1893).

Dla rozwoju współczesnej bankowości centralnej największe znaczenie miało jednak powstanie Banku Anglii. Jego działalność rozpoczęła się od udzielenia państwu pożyczki w kwocie 1,2 mln funtów na 8 proc. w skali roku. W zamian za pożyczkę rząd zobowiązany był m.in. nadać bankowi wyłączne prawo do emisji kwitów bankowych. W 1921 r. Bank Anglii jako jedyny w tym kraju miał prawo emisji banknotów, pełniąc także związane z tym dwie ważne funkcje – pożyczkodawcy ostatniej instancji oraz skarbca rezerw złota i walut obcych. W krótkim czasie stał się najważniejszą instytucją finansową w Anglii. Utworzony w 1828 r. w Królestwie Polskim Bank Polski był – co było i do tej pory jest rzadko spotykane – bankiem państwowym, który prowadził nie tylko działalność emisyjną, lecz także brał udział w kredytowaniu przemysłu i rolnictwa oraz zakrojonych na szeroką skalę inwestycji własnych i rządowych.

Na przełomie XIX i XX w. banki emisyjne obecne były już w większości państw europejskich. Ich wspólnymi cechami były: wyłączne prawo do emisji banknotów danego kraju, nadzór nad płynnością komercyjnych banków oraz obowiązek organizowania emisji pieniądza według systemu waluty złotej (funkcjonujący w latach 1870–1914 system waluty złotej – uznawany za pierwszy międzynarodowy system walutowy – polegał na tym, że bank centralny utrzymywał rezerwy złota i walut wymienialnych na złoto w stałej proporcji do ilości wyemitowanego pieniądza i gwarantował wykupienie złota, zgodnie z ustalonym parytetem).

Odmienne było u nich zaangażowanie w akcje kredytowania w poszczególnych gałęziach gospodarki. Z biegiem czasu rozwijał się zakres ich funkcji. Wraz z podstawową funkcją banku emisyjnego i połączoną z nią obsługą finansową państwa od lat 40. XIX w. banki centralne zaczęły pełnić funkcję kredytodawcy ostatniej instancji, kredytując inne instytucje bankowe pod zastaw instrumentów finansowych. Przekładało się to na rezygnację z bezpośredniego udziału w rynku kredytowym, co wcześniej pozwalało bankom centralnym osiągać zyski. Przyjęcie funkcji banku banków oznaczało również stopniowe obejmowanie nadzorem działalności banków komercyjnych. Instytucje te powoli odchodziły także od finansowania budżetu państwa, tym samym zyskując niezależność od rządów.

200 lat dla rozwoju gospodarczego

Narodowy Bank Polski swoją obecną postać zawdzięcza konstytucji z 1997 roku. Pierwszy polski bank centralny – Bank Polski – powołano w Królestwie Polskim w 1828 r. dekretem cara Rosji i króla Polski Mikołaja I (ponad 30 lat przed utworzeniem rosyjskiego centralnego banku). Bank emisyjny, którego celem było doprowadzenie do aktywizacji gospodarczej Królestwa, obsługiwał także rachunki instytucji publicznych i prywatnych, przyjmował wkłady pieniężne, udzielał kredytów inwestycyjnych oraz handlował walutami.

Bank prowadził budżet państwa, zapewniając mu środki z emisji obligacji, także za granicą. Obsługiwał operacje handlu zbożem i innymi towarami. Sfinansował powstanie Zagłębia Staropolskiego i inne istotne inicjatywy przemysłowe na terenie Królestwa – budował drogi lądowe, otwierał szlaki wodne, uczestniczył w budowie Kolei Warszawsko-Wiedeńskiej, doprowadził do powstania licznych ośrodków życia gospodarczego. W czasie powstania listopadowego poparł powstańców i wspierał finansowo ich działania wojenne. 1 stycznia 1886 r. bank postawiono w stan likwidacji, a jego majątek i operacje przejął Bank Państwa.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. rolę banku centralnego odgrywała Polska Krajowa Kasa Pożyczkowa, emitująca marki polskie. PKKP stworzyła warunki do powołania nowej instytucji centralnej, mierząc się także po drodze z trudnymi warunkami powojennej hiperinflacji.

Gruntowne reformy premiera Władysława Grabskiego pomogły również Polsce uporać się z hiperinflacją, z którą II RP borykała się od 1923 r. Nowy premier narzucił ostry reżim oszczędnościowy i wprowadził równowagę budżetową. Zgodnie z planem Grabskiego zaprzestano również dodruku pieniądza, a gdy jego ilość w obiegu odpowiednio się zmniejszyła, zastąpiono markę nową walutą: polskim złotym. W 1924 r. powołano do życia Bank Polski SA z siedzibą w Warszawie jako nowy bank centralny.

W okresie wielkiego kryzysu polskie władze dążyły za wszelką cenę do utrzymania parytetu złotego, co wymagało prowadzenia polityki deflacyjnej. 8 lipca 1933 r. II Rzeczpospolita przystąpiła do „złotego bloku”. Kraje w nim zrzeszone – poza Polską były to Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Szwajcaria i Włochy – utrzymywały wymienialność własnych walut na złoto, przy jednoczesnej swobodzie międzynarodowego przepływu kapitałów. Niestety, z powodu powstania bloku szterlingowego, który odszedł od wymiany na złoto, kraje „złotego bloku” stawały się mniej konkurencyjne. Złoty blok przetrwał więc jedynie do roku 1936.

W czasie II wojny światowej Bank Polski działał najpierw w Paryżu, a potem w Londynie, zarządzając wywiezionymi z kraju rezerwami złota. Natomiast na terenie Generalnej Guberni od 1939 r. działał powołany przez władze III Rzeszy Bank Emisyjny w Polsce z siedzibą w Krakowie. Bank ten emitował złote nazywane potocznie „krakowskimi” lub „młynarkami”– od nazwiska prezesa banku Feliksa Młynarskiego. Na banknotach tych widniały polskie napisy, ale nie było na nich polskiego godła. Bank Emisyjny został postawiony w stan likwidacji niemal natychmiast po wejściu Armii Czerwonej. Na jego miejsce powołano najpierw Kasę Resortów w Lublinie, potem Centralną Kasę Skarbową, a ostatecznie – w styczniu 1945 r. – działający do dziś Narodowy Bank Polski (NBP).

NBP w czasach Polski Rzeczypospolitej Ludowej funkcjonował według innych zasad niż obecnie. Przede wszystkim pełnił nie tylko funkcję banku emisyjnego, lecz także instytucji mającej kompetencje w zakresie udzielania kredytów. Przejął on zadanie bieżącego kredytowania sektora przedsiębiorstw uspołecznionych i państwowych. Obsługiwał nie tylko przemysł i różnego rodzaju przedsiębiorstwa usługowe, lecz także – obok wciąż działających banków branżowych – transakcje eksportowe i importowe. W efekcie w połowie lat 50. XX w. odpowiadał on już za blisko 90 proc. kredytu obrotowego w polskiej gospodarce. Jako bank centralny Polski funkcjonuje nieprzerwanie od stycznia 1945 r. Poza tym – co dziś byłoby nie do pomyślenia – prezesem NBP był jeden z wiceministrów finansów; zmieniło się to dopiero w 1981 r.

Wówczas rozpoczęły się stopniowe zmiany instytucjonalne w polskim sektorze bankowym. W 1989 r. wydzielono z NBP dziewięć banków komercyjnych, a w samym NBP pozostały kompetencje związane stricte z działalnością banku centralnego. Wzmocniono też pozycję NBP poprzez wprowadzenie kadencyjności prezesa banku, który zyskał bardzo szerokie uprawnienia, m.in. do kształtowania parametrów polityki pieniężnej i kursowej. Unowocześnienie bankowości centralnej było niezbędne – Polska borykała się z hiperinflacją. W styczniu 1990 r. roczna dynamika CPI osiągnęła blisko 1300 proc. NBP ze wzmocnioną pozycją i z uprawnieniami odegrał kluczową rolę w walce z tym zjawiskiem, usztywniając kurs złotego do dolara i kontrolując podaż pieniądza.

W 1998 r. weszły w życie ustawa o NBP i ustawa prawo bankowe, które – obok wprowadzonej w życie kilka miesięcy wcześniej Konstytucji RP – stanowią umocowanie dla działalności NBP. Zgodnie z Konstytucją RP NBP odpowiada za wartość polskiego pieniądza oraz ma wyłączne prawo ustalania i realizowania polityki pieniężnej. Ustawa o NBP doprecyzowuje ten podstawowy cel działalności jakim jest utrzymanie stabilnego poziomu cen (inflacji). NBP jest zobowiązany do wspierania polityki gospodarczej rządu, jednak tylko wówczas, gdy poziom cen jest stabilny. Odpowiedzialność za ustalanie realizacji polityki pieniężnej Konstytucja RP powierzyła nowemu organowi NBP – Radzie Polityki Pieniężnej.

Ponadto zgodnie z Konstytucją RP NBP ma wyłączne prawo emisji pieniądza. Ustawa o NBP określa dodatkowe – poza działalnością emisyjną – zadania NBP, w tym organizowanie rozliczeń pieniężnych, zarządzanie polskimi rezerwami walutowymi i regulowanie płynności banków oraz ich refinansowanie. W 2015 r. do zadań NBP doszło działanie na rzecz stabilności całego systemu finansowego (polityka makroostrożnościowa), choć nadzór nad poszczególnymi instytucjami finansowymi pozostawiono utworzonej w 2006 r. Komisji Nadzoru Finansowego (polityka mikroostrożnościowa).

Po co nam NBP?

Rola banku centralnego i pełnione przez niego funkcje uległy istotnej zmianie od czasu powołania pierwszych banków emisyjnych. O ile w początkowym etapie funkcjonowania bankowości centralnej instytucja ta zajmowała się głównie emisją pieniądza, obsługą rachunków budżetu państwa oraz udzielaniem finansowania na jego potrzeby, o tyle teraz przede wszystkim skupia się na prowadzeniu polityki pieniężnej i – w wielu przypadkach – nadzorowaniu działania systemu finansowego.

Dzisiejszy bank centralny pełni trzy podstawowe funkcje: banku emisyjnego, banku banków oraz banku państwa.

W ramach funkcji emisyjnej NBP jako jedyny w Polsce ma prawo emisji pieniądza będącego środkiem płatniczym w całym kraju. W praktyce oznacza to, że bank centralny tworzy wzór banknotów i monet, określa ich specyfikację techniczną, w tym wzory zabezpieczeń, oraz zleca produkcję wyspecjalizowanym podmiotom. Jest także emitentem pieniądza w postaci bezgotówkowej. Pieniądz wprowadzany jest do systemu gospodarczego w postaci kredytów udzielanych bankom komercyjnym, dzięki czemu bank centralny organizuje obieg pieniężny i reguluje jego płynność, dostosowując emisję do ilości pieniądza w obiegu.

Jako bank banków NBP pełni wobec innych banków funkcję regulacyjną, przez co zapewnia bezpieczeństwo ulokowanych w nich wkładów oraz dba o stabilność całego sektora bankowego. Udziela bankom komercyjnym pożyczek i utrzymuje powierzone przez nie depozyty na lokatach. Oprocentowanie tych instrumentów ustalane jest na comiesięcznych posiedzeniach Rady Polityki Pieniężnej w postaci stóp procentowych NBP. Bank centralny organizuje także system rozliczeń pieniężnych, prowadzi rachunki międzybankowe i realizuje transakcje z innymi bankami centralnymi oraz instytucjami międzynarodowymi.

Pełniąc funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji, NBP jest realną ostatnią deską ratunku dla banków, które znajdują się w kryzysowym położeniu. Pełniąc funkcję pomocową, bank centralny interweniuje, kiedy będący w potrzebie bank ma problem z pozyskaniem finansowania z innego źródła, w ten sposób przyczyniając się do stabilności całego sektora finansowego.

Ponadto od 2015 r. prezes NBP przewodniczy obradom Komitetu Stabilności Finansowej w zakresie nadzoru makroostrożnościowego. Nadzór ten jest nakierowany nie tyle na monitorowanie ryzyka pojedynczych instytucji finansowych, ile na ograniczanie ryzyka dla całego systemu finansowego.

W roli banku państwa NBP, mówiąc najprościej, rozlicza przychody i wydatki budżetu państwa. Obsługuje rachunki Skarbu Państwa, na które wpływają przychody z podatków, opłat i ceł, a także środki służące finansowaniu deficytu pochodzące ze sprzedaży obligacji czy bonów skarbowych. Z rachunków tych pochodzą na przykład pieniądze na zasiłki, dotacje, pensje urzędników czy inwestycje publiczne. Bank centralny dokonuje w imieniu państwa operacji finansowych, zarządza spłatą kredytów zagranicznych oraz utrzymuje rezerwy obcych walut i złota. Zajmuje się także obsługą deficytu budżetowego i zarządza długiem publicznym.

Najważniejszym celem NBP jest utrzymywanie stabilnego poziomu siły nabywczej pieniędzy w portfelach Polaków, co wiąże się przede wszystkim z odpowiednim poziomem inflacji. Celem polityki pieniężnej jest utrzymanie inflacji, tj. rocznej zmiany indeksu cen towarów i usług konsumpcyjnych (CPI), na poziomie 2,5 proc. z symetrycznym przedziałem odchyleń o szerokości +/– 1 punkt procentowy. Podstawowym narzędziem banku centralnego w zakresie polityki pieniężnej są stopy procentowe. Przy ich wykorzystaniu Narodowy Bank Polski kształtuje koszt pieniądza w gospodarce, co pozwala wywierać pośredni wpływ na przyspieszenie lub spowolnienie wzrostu gospodarczego w krótkim terminie, a tym samym na dynamikę cen w gospodarce.

Europejski Bank Centralny

Za wspólną politykę pieniężną strefy euro odpowiada Europejski Bank Centralny (EBC) z siedzibą we Frankfurcie nad Menem, powołany w czerwcu 1998 r. na bazie Europejskiego Instytutu Walutowego. Stworzenie strefy euro i powołanie samego EBC stanowiło kolejny, po utworzeniu wspólnego rynku, etap integracji gospodarczej w Europie. Głównym zadaniem EBC jest – zgodnie z Traktatem o funkcjonowaniu Unii Europejskiej – utrzymywanie stabilności cen. EBC dąży do utrzymania przeciętnego rocznego wzrostu cen w strefie euro na poziomie poniżej – ale w pobliżu – 2 proc. Do oceny poziomu stabilności cen wykorzystuje się roczny wzrost zharmonizowanych wskaźników cen konsumpcyjnych (HICP). Obejmują one ceny koszyka ok. 700 produktów i usług nabywanych przez przeciętne gospodarstwo domowe strefy euro.