Cyberonuca. Pogromy po 1914

Polacy mieli zabić ponad 100 ofiar żydowskich, podczas gdy w pogromach lat 1918-1920 zginęło od 50,000 do 100,000 Żydów. Niestety, w obiegu naukowym na zachodzie Polacy funkcjonują zwykle jako główni kaci ludności żydowskiej. To był wielki sukces Gruelpropaganda.

Ten typ propagandy wystrzelił szczególnie na arenie międzynarodowej jeszcze podczas I wojny światowej. Po stronie alianckiej dotyczyła przede wszystkim sprawy niemieckich okrucieństw w Belgii (masakra Kalisza do dziś prawie nie funkcjonuje na Zachodzie). II Rzesza też grała tą kartą. Na przykład, nagłaśniała krwawe ekscesy przez armię rosyjską w Prusach Wschodnich. W rzeczywistości obie strony miały swoje „zasługi” na polu wyrzynania cywilów.

Machina masowych mordów ruszyła w Europie wraz z wybuchem I wojny światowej. Zaczęli Niemcy w sierpniu 1914 r. atakując, niszcząc i rabując wcześniej opuszczone przez Rosjan i nie bronione nadgraniczne miasta Kalisz i Częstochowa. Ofiarami padło kilkaset osób wśród ludności cywilnej. Wśród nich wielu rozstrzelano jako fałszywie podejrzanych o działania partyzanckie. Kalisz właściwie zrównano z ziemią. W Częstochowie dodatkowo doszło do aktów profanacji. Zbezczeszczono cudowny obraz Matki Boskiej, który pozostaje wielką świętością dla katolików, a cieszy się powagą wśród wszystkich polskich patriotów. Dopiero potem zaczęły się dobrze opisane i powszechnie znane niemieckie zbrodnie na Belgach i Francuzach. W Polsce podobne zbrodnie armia niemiecka popełniała – choć sporadycznie – na ludności cywilnej przez cały czas okupacji, a w tym nawet po zakończeniu wojny. Na przykład, 16 listopada 1918 r. miało miejsce wymordowanie 44 Polaków w Międzyrzecu Podlaskim.

W Galicji doszło do zabijania cywilów już we wrześniu 1914 r. Dotyczy to głównie pogromów na Żydach, których dopuściły się wojska rosyjskie we Lwowie i Przemyślu. Zginęło kilkadziesiąt osób, z czego nieliczni chrześcijanie. Jak podaje Alexander Prusin, rosyjska propaganda głosiła, że przyszła wyzwalać Galicję od Żydów aby ulżyć chrześcijanom, którzy cierpieli po „żydowskim jarzmem”. Żydów uznawano również za szpiegów i lojalistów Potęg Centralnych. Zgodnie z taką percepcją, podczas wycofywania się wojsk carskich ponad rok później doszło już do około 100 pogromów w Galicji, a w tym ponownie we Lwowie. W ramach Wielkiego Odwrotu w połowie 1915 r. armia rosyjska przymusowo popędziła ze sobą na wschód setki tysiące ludzi, dalsze setki tysięcy uchodźców podążyło za nią dobrowolnie: od Galicji do Kowieńszczyzny. Znów dochodziło do aktów przemocy wobec cywilów, a w tym i Żydów. Od polityki „spalonej ziemi” ucierpieli wszyscy.

Po wypchnięciu Rosjan, przemoc wobec cywilów kontynuowali Austro-Węgrzy. Odbiwszy Galicję w ramach ofensywy w październiku 1915 r., aby ukarać podejrzanych o zdradę i moskalofilizm wojska habsburskie powiesiły kilkaset osób, a około kilkadziesiąt tysięcy deportowały do obozów koncentracyjnych na zachodzie imperium. Tylko w jednym z nich, Thalerhof pod Grazem, uwięziono prawie 20 000 ludzi. Wśród ofiar zemsty austriackiej przeważali Rusini, a głównie Łemkowie. Zresztą jeszcze krwawiej habsburskie wojska poczynały sobie w podbitej Serbii, gdzie na północnym zachodzie zabito około 3 000 cywilów. Dodatkowe ofiary serbskie padły z rąk bułgarskich sojuszników Państw Centralnych.

Jeśli chodzi o historiografię, to wiedza o bestialstwach przechodzi proces transformacji. Informacje, które stały się dostępne podczas I wojny światowej i funkcjonowały po niej powoli znikały, a potem zostały wręcz usunięte ze świadomości powszechnej i do dużego stopnia z badań naukowych za sprawą II wojny światowej, a szczególnie Holocaustu. Warto więc przyjrzeć się materiałowi historiograficznemu, który odnosi się do naszkicowanych powyżej przeze mnie spraw.

Generalnie o bestialstwach, zob. dwa eseje w: Jay Winter et al. (red.), The Cambridge History of the First World War, 3 vols. (Cambridge: Cambridge University Press, 2014): John Horne, “Atrocities and War Crimes” (vol. 1: s. 561-584), Hans-Lukas Kieser and Donald Bloxham, “Genocide”, (vol. 1: s. 585-614). Zob. też Alan Kramer, “Atrocities (Version 1.1)”, w: 1914-1918-online International Encyclopedia of the First World War, red. Ute Daniel, Peter Gatrell, Oliver Janz, Heather Jones, Jennifer Keene, Alan Kramer, and Bill Nasson (Berlin: Freie Universität Berlin, 2017), https://encyclopedia.1914-1918-online.net/article/atrocities; Alan Kramer, Dynamics of Destruction: Culture and Mass Killing in the First World War (New York and Oxford: Oxford University Press, 2007).

O Kaliszu, Częstochowie, itd., zob.: Zob. John Horne and Alan Kramer, German Atrocities, 1914: A History of Denial (New Haven and London: Yale University Press, 2001), s. 81; Joshua A. Sanborn, Imperial Apocalypse: The Great War and the Destruction of the Russian Empire (Oxford: Oxford University Press, 2014), s. 55–57; Lawrence R. Flockerzie, “Poland’s Louvain: Documents on the Destruction of Kalisz, August 1914”, The Polish Review 28 (4) (1983), s. 73-87; Laura Engelstein, “‘A Belgium of Our Own’: The Sack of Russian Kalisz, August 1914”, Kritika: Explorations in Russian and Eurasian History, vol. 10, no. 3 (lato 2009), s. 441-473; Andrzej Solak, “Zagłada Kalisza”, Myśl Polska, 29 stycznia 2006; Maciej Drewicz, Wypadki kaliskie 1914: Reinterpretacja obrazu zdarzeń (Kalisz: Kaliskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2014).

W sierpniu 1914 r. w Belgii zabito około 1 000 cywilów za prawdziwe i wydumane czyny francs-tireurs. Kilkaset osób rozstrzelano w północnej Francji, szczególnie w Nomény i Port-sur-Seille. Stosowano odpowiedzialność zbiorową za najmniejszą prowokację lub jej percepcję. Za śmierć pojedynczego oficera niemieckiego w Louvain (Leuven) wojska niemieckie oddały się “orgii zabijania, rabowania i podpalania” (“orgy of killing, pillage, and pyromania”). Zob. John Keegan, The First World War (New York: Alfred A. Knopf, 1998), s. 82-83; John Horne and Alan Kramer, German Atrocities, 1914: A History of Denial (New Haven, Connecticut: Yale University Press, 2001), s. 161–74; Larry Zuckerman, The Rape of Belgium: The Untold Story of World War I (New York and London: New York University Press, 2004); Jeff Lipkes, Rehearsals: The German Army in Belgium, August 1914 (Leuven: Leuven University Press, 2007); Isabel Hull, Absolute Destruction: Military Culture and the Practices of War in Imperial Germany (Ithaca, New York: Cornell University Press, 2005).

Mord w Międzyrzeczu Podlaskim była zemstą za rozbrojenie miejscowego niemieckiego garnizonu przez POW na wieść o zakończeniu I wojny i ustanowieniu suwerennego państwa polskiego. W odpowiedzi zjawiła się niemiecka ekspedycja karna, która bezwzględnie przywróciła stan okupacji. Wśród ofiar byli zarówno cywile jak i polscy żołnierze. Strzelano do nich, kłuto bagnetami, zabijano przy użyciu granatów, zarówno w ramach niespodziewanego ataku na kiepsko uzbrojonych POW-iaków, jak i polowania na cywilów podejrzanych o sprzyjanie im. Zob. Józef Geresz, Międzyrzec Podlaski: Dzieje miasta i okolic (Międzyrzec Podlaski: Intergraf, 2001), s. 543. Powierzchownie wspomina o niemieckich zbrodniach późną jesienią 1918 r. Prit Buttar, The Splintered Empires: The Eastern Front 1917–21 (Oxford: Osprey, 2018), s. 409, bez wymienienia Międzyrzecza.

O popełnionych przez Rosjan, z udziałem miejscowej ludności chrześcijańskiej, ekscesach na Żydach pisał Alexander V. Prusin, “A ‘Zone of Violence’: The Anti-Jewish Pogroms in Eastern Galicia in 1914-1915 and 1941”, Shatterzone of Empires: Coexistence and Violence in the German, Habsburg, Russian, and Ottoman Borderlands, red. Omer Bartov and Eric D. Weitz (Bloomington, IN: Indiana University Press, 2013), s. 368-369 (“Russian units conveyed to Poles and Ukrainians that they had come to free Galicia from the ‘Jewish yoke.’ In some instances the Russians incited the local population to anti-Jewish excesses or, after having looted Jewish stores and houses, distributed the booty to the villagers and townspeople”, s. 368).

We wrześniu 1914 r. we Lwowie z rąk rosyjskich zginęło minimum 20 a maksimum 50 Żydów oraz kilku chrześcijan. Niezależnie poza Galicją, po wejściu Rosjan jesienią 1914 r. i wiosną 1915 r. miały też miejsce pogromy na Bukowinie, szczególnie w Czerniowcach. Gdy wojska rosyjskie powróciły na krótko do Czerniowiec w lato 1916 r. żadnych pogromów nie odnotowano. Zob. dwa eseje w: Jonathan Dekel-Chen, David Gaunt, Natan M. Meir i Israel Bartal (red.), Anti-Jewish Violence: Rethinking the Pogrom in East European History (Blomington and Indianapolis, IN: Indiana University Press, 2010): Eric Lohr, “1915 and the War Pogrom Paradigm in the Russian Empire”, s. 42–45 oraz Peter Holquist, “The Role of Personality in the First (1914–1915) Russian Occupation of Galicia and Bokovina”, s. 54–56. Tomas Balkelis, War, Revolution, and Nation-Making in Lithuania, 1914-1923 (Oxford: Oxford University Press, 2018), s. 23, podaje, że od kwietnia do października 1915 r. wycofujący się Kozacy rabowali, palili, gwałcili i mordowali Żydów, przeprowadzając przynajmniej 3 pogromy w guberni grodzieńskiej, 15 w kowieńskiej i 20 w wileńskiej.

Norman Stone, The Eastern Front 1914-1917 (New York: Penguin Books, 2004), s. 183-184, opierając się na jednej anegdocie, uważa, że polityka spalonej ziemi była “antysemicka” bowiem polska arystokracja potrafiła przekupić wycofujących się kozaków, aby nie niszczyli ich własności. Pomijając to, że ludność żydowska – i inna – również potrafiła przekupywać żołnierzy i urzędników, polityka spalonej ziemi dosięgała wszystkich – najbardziej chłopów (katolickich i prawosławnych), których gospodarstwa palono nagminnie. Majątki też zwykle palono, chociaż czasami oszczędzano dwory. W miastach wycofujący się Rosjanie niszczyli mniej powszechnie. Zob. dalej Eric Lohr, “The Russian Army and the Jews: Mass Deportation, Hostages and Violence during World War I”, The Russian Review, vol. 60, no. 3 (lipiec 2001): s. 404–419; Tomasz Wiśniewski, „Sytuacja ludności żydowskiej podczas rosyjskiej okupacji Przemyśla i Lwowa w 1914–1915 w świetle pamiętników”, Kwartalnik Historii Żydów, nr 4 (2013): s. 635–646; Alexander Watson, Ring of Steel: Germany and Austria-Hungary in World War I (New York: Basic Books, 2014), s. 148-158 (okrucieństwa austro-węgierskie wobec Polaków, Rusinów, Żydów i innych, gdzie negatywnie wyróżniali się węgierscy honwedzi, a rusińskich ofiar egzekucji w Galicji było do 30,000, s. 155); Prit Buttar, Collision of Empires: The War on the Eastern Front in 1914 (Oxford: Osprey, 2016), s. 259-260 (przemoc antyżydowska w Galicji); Prit Buttar, Germany Ascendant: The Eastern Front 1915 (Oxford: Osprey, 2017), s. 142-143 (przemoc rosyjska vs. Żydzi Przemyśla), 168-169 (ogólna sytuacja Żydów galicyjskich pod okupacją rosyjską, niemiecką i austro-węgierską), 171 (przemoc austro-węgierska wobec Rusinów – rzekomo napędzana przez polskich urzędników habsburskich), 172 (masowe deportacje cywilów, szczególnie przez Rosjan, co spowodowało, że “it is therefore little surprise that most civilians regarded the Germans as the least bad occupiers”.), 262 (przemoc antyżydowska podczas wycofywania się wojsk rosyjskich z Galicji, a w tym ponowny pogrom we Lwowie); 309-310 (masowa deportacja Żydów z Litwy, z czego z samej Kowieńszczyzny wyrzucono rzekomo 160,000 osób, łącznie z usunięciem żydowskich żołnierzy carskich z tamtejszej fortecy jako niepewnych; być może chodzi o teren całej Litwy); Prit Buttar, Russia's Last Gasp: The Eastern Front 1916–17 (Oxford: Osprey, 2017), s. 207 (porównanie pierwszej i drugiej rosyjskiej okupacji w Czerniowcach). W 1917 r. w trakcie wycofywania się po nieudanej ofensywie Kerenskiego, kozacy i Czerkiesi jednak dopuścili się – choć do mniejszego stopnia niż w 1914 i 1915 – antyżydowskiej przemocy, a szczególnie w Kałuszu. Zob. Prit Buttar, The Splintered Empires: The Eastern Front 1917–21 (Oxford: Osprey, 2018), s. 183-184.

Na temat żydowskich deportacji z Litwy przez Rosjan zob. Louis Stein, “The Exile of the Lithuanian Jews in the Conflagration of the First World War (1914-1918)”, tłum. Judie Goldstein, red. Sonia Kovitz (Baltimore, grudzień 1941) w: Lite: Lithuania, vol. 1, red. Mendel Sudarsky, Uriah Katzenelenbogen, J. Kissin i Berl Kagan (New York: Jewish Cultural Society, 1951), s. 89-118, dostępne pod https://www.jewishgen.org/yizkor/lita/Lit0089.html. O doświadczeniach ludności żydowskiej na Kresach południowo-wschodnich zob. Jakub Schall, Żydostwo galicyjskie w czasie inwazji rosyjskiej (w latach 1914-1916) (Lwów: Nakładem księgarni I. Madfesa, 1936).

Monografie twierdzy Przemyśl: Franz Forstner, Przemyśl: Österreich-Ungarns bedeutendste Festung (Vienna: Österreichischer Bundesverlag, 1987); Graydon A. Tunstall, Written in Blood: The Battles for Fortress Przemyśl in WWI (Bloomington and Indianapolis, IN: Indiana University Press, 2016); oraz Alexander Watson, The Fortress: The Siege of Przemysl and the Making of Europe’s Bloodlands (New York: Basic Books, 2020).

Ciekawe, że wraz z ekscesami przeciw Żydom szły w parze prześladowania ludności chrześcijańskiej. Na przykład, w Kraśniku, po odbiciu tego miasta z rąk austro-węgierskich jesienią 1914 r., wojska rosyjskie pod pozorem zwalczania kolaboracji i rabunków rozstrzelały 3 chrześcijan i 3 żydów. Według polskiego autora, lokalni Żydzi mieli zadenuncjować polskich członków ochotniczej straży pożarnej Rosjanom bowiem strażacy mieli rzekomo rabować własność żydowską. W rzeczywistości faktycznie strażacy dostali rozkaz od Austriaków aby konfiskować kołdry i pościel na rzecz c.k. żołnierzy. Zabierali te rzeczy również od ludności żydowskiej. Stąd późniejsze skargi poszkodowanych do Rosjan i wynikające z nich aresztowania. Jednocześnie nie było czasu na dochodzenie. W związku z tym 13 września 1914 r. wojska rosyjskie rozstrzelały w Kowalinowych dołach między Olbięcinem a Kraśnikiem 2 kierowników polskich strażaków oraz polskiego burmistrza, ale również i 3 Żydów, którzy ich najbardziej aktywnie denuncjowali. Zwolniono natomiast prawosławnego woźnego kraśnickiego magistratu, którego uprzednio zabrano jako zakładnika ze strażakami i burmistrzem oraz 3 żydowskimi mężczyznami. Potem w ramach dalszych retorsji pułkownik rosyjski powiesił jeszcze dwóch rabinów z Kraśnika. Zob. Robert Przegaliński, Opowiadania o mieście Kraśniku i okolicy (Lublin: Spółdzielnia Wydawnicza Placówka Lubelska, 1927), a szczególnie „Pogrom kraśnickiej straży ogniowej ochotniczej w 1914 r.: Notatka historyczna”, s. 29-34. Natomiast lewicowy syjonistyczny autor żydowski milczy zupełnie o polskich chrześcijańskich ofiarach rosyjskich retorsji, a podaje, że w Kraśniku powieszono 4 Żydów, a w tym dwóch rabinów („in Krasnik [sic Kraśnik], four Jews, including the local rabbi and the government-appointed rabbi”). Tym sposobem autor wspomnienia pozostaje wierny jednowymiarowemu modelowi, gdzie cierpienia spadały tylko (albo w najlepszym wypadku – głównie) na Żydów, a chrześcijanie występują prawie wyłącznie jako prześladowcy, bądź pasywnie wrodzy obserwatorzy, z malutkimi wyjątkami sprawiedliwych, których pro-żydowskie interwencje potwierdzają wrogość i antysemityzm ogółu. Zob. S. Ansky, The Enemy at His Pleasure: A Journey Through the Jewish Pale of Settlement During World War I, ed. and transl. Joachim Neugroschel (New York: Metropolitan Books, Henry Holt and Company, 2002), s. 5.

Po odrzuceniu Niemców jesienią 1914 r. w Kalwarii Suwalskiej armia carska rozstrzelała 170 osób wśród miejscowej ludności, a w Mariampolu i Wykowyszkach (Vilkaviškis) 70 cywili. We wiosce Būdviečiai na Suwalszczyźnie Kozacy powiesili 37 litewskich chłopów (a w tym i kilka kobiet) wyznania luterańskiego. W Druskiennikach Rosjanie uznali, że miejscowy właściciel młyna, Czechowski („Chekhofski”), rzekomo dawał sygnały Niemcom za pomocą gwizdka parowego, postawili go przed sądem wojennym, skazali na śmierć i stracili. W Mariampolu miejscowi Polacy zadenuncjowali lokalnych Żydów jako niemieckich “szpiegów” ale władze rosyjskie „tylko” skazały ich na 3 dni prac przymusowych na drogach w czasie święta Sukkoth. Zob. Tomas Balkelis, War, Revolution, and Nation-Making in Lithuania, 1914-1923 (Oxford: Oxford University Press, 2018), s. 19.

Oleh S. Fedyshyn, Germany's Drive to the East and the Ukrainian Revolution, 1917-1918 (New Brunswick, NJ: Rutgers University Press, 1971), s. 15-16, twierdzi, że 30,000 “Ukraińców” wysłano do obozów w Austrii, a “thousands of Ukrainians were executed” (s. 15). Wini ekscesy na wojskowych węgierskich i polskich, chociaż przyznaje, że zbladły one przy prześladowaniach wojsk carskich. Zob. też Jonathan E. Gumz, “Losing Control: The Norm of Occupation in Eastern Europe during the First World War”, Legacies of Violence: Eastern Europe’s First World War, red. Jochen Böhler, Włodzimierz Borodziej i Joachim von Puttkamer (München: Oldenbourg, 2014), s. 76–77; Katharina Wesener, “Internment in WWI: The Case of Thalerhof”, The Great War and Memory in Central and South-Eastern Europe, red. Otto Luthar (Leiden: Brill, 2016), s. 111-122. Oraz zob. cztery wspomnienia ofiar prześladowań Rusinów przez Austryjaków, a w tym relacje z Thalerhof w: Galitskaya Golgota: Voyenniye Prestupleniya Gabsburskoi Monarchii: 1914-1917 (Trumbull, CT: Peter S. Hardy, 1964, reprint materiałów publikowanych we Lwowie w czterech tomach w latach 1924-1932); oraz Vasyl Makovskyi, Talierhof: Spohady i dokumenty (Lwów, 1934). W oparciu o jedną z niezweryfikowanych relacji z Galitskaya Golgota, Alexander Prusin bez weryfikacji tych rewelacji uznał, że “When in the summer of 1914 the Austrian military launched arrests, imprisonment, and executions of individuals accused of pro-Russian sentiments, some Jews displayed a conspicuously hostile attitude to the alleged traitors. In several instances, a mob comprised of Jews and Poles assaulted the columns of arrested ‘suspects.’ Some Jews also denounced the Ukrainians suspected of pro-Russian activities and the Austrian authorities carried out swift and merciless justice”. Nie odnaleźliśmy potwierdzenia rzekomych ataków na rusińskich więźniów przez żydowską i polską tłuszczę w żadnym innym źródle. Zob. Alexander V. Prusin, “A ‘Zone of Violence’: The Anti-Jewish Pogroms in Eastern Galicia in 1914-1915 and 1941”, Shatterzone of Empires: Coexistence and Violence in the German, Habsburg, Russian, and Ottoman Borderlands, red. Omer Bartov and Eric D. Weitz (Bloomington, IN: Indiana University Press, 2013), s. 369. Prusin w przypisach podpiera się swym promotorem w tym wypadku, ale w wymienionym źródle nie ma takich informacji, ale jest wzmianka, że żydowski świadek zobaczył egzekucję dwóch rzekomych moskalofilskich szpiegów rusińskich. Zob. Piotr Wróbel, „Barucha Milcha galicyjskie wspomnienia wojenne, 1914-1920”, Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego, nr. 2/158 (1991): s. 91.

Na przykład w herzegowińskim Trebinje zawisło 37 Serbów w lato 1914 r. Zob. Vladimir Dedijer, The Road to Sarajevo (New York: Simon and Schuster, 1966), s. 161, 348. Zob. dalej Alexander Watson, Ring of Steel: Germany and Austria-Hungary in World War I (New York: Basic Books, 2014), s. 140-148 (bestialstwa antyserbskie w 1914 r.). Do pewnego stopnia początkowo pomniejsza i relatywizuje straty Serbów w 1914 r. (wytykając ich bestialstwa podczas wojen bałkańskich) Prit Buttar, Collision of Empires: The War on the Eastern Front in 1914 (Oxford: Osprey, 2016), s. 298-301. W przypisach autor wymienia serbskie źródło (s. 442 n. 12), a dokładnie oficjalną historię I wojny publikowaną pod auspicjami serbskiego sztabu generalnego, powołując się na dwa tomy (1 i 3). W sumie wyszło 31 tomów pod redakcją Главни ђенералштаб i zbiorowym tytułem: Велики рат Србије за ослобођење и уједињење Срба, Хрвата и Словенаца (Београд: Штампарска радионица Министарства војске и морнарице, Уједињење, 1924-1939), 31 vols. W opisie mordów i prześladowań Buttar oparł się głównie na książce francuskiego korespondenta wojennego: Henry Barby, Avec l'Armée Serbe de l'Ultimatum Autrichien à l'Invasion de la Serbie (Paris: Albin Michel, 1918), dostępna pod https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=uc2.ark:/13960/t3514c120&view=1up&seq=1. Zob. też akademickie podejście na żywo (ze zdjęciami ofiar i instrumentów przestępstw, e.g., amunicji) w R. A. [Rudolphe Archibald] Reiss, Comment les Austro-Hongrois ont fait la guerre en Serbie; observations directes d'un neuter (Paris: Libraire Armand Colin, 1916), dostępną pod https://babel.hathitrust.org/cgi/pt?id=mdp.39015063883485&view=1up&seq=1. Więcej o antyserbskich ekscesach i mordach w 1915 r.: Prit Buttar, Germany Ascendant: The Eastern Front 1915 (Oxford: Osprey, 2017), s. 362, 387-388. O zbrodniach bułgarskich wojskowych na serbskiej warstwie kierowniczej średniego i niższego szczebla na terenach okupowanych przez Bułgarię po 1915 r. zob. Prit Buttar, Russia's Last Gasp: The Eastern Front 1916–17 (Oxford: Osprey, 2017), s. 44-45. Zob. też sympozjum na temat I wojny na Bałkanach, gdzie pojawia się też i wątek bułgarski: Срђан Рудић и Миљан Милкић (Уредници), ПРВИ СВЕТСКИ РАТ, СРБИЈА, БАЛКАН И ВЕЛИКЕ СИЛЕ: The First World War, Serbia, The Balkans, and Great Powers (Београд: Историјски институт Зборник радова, Институт за стратегијска истраживања, 2015), https://mgimo.ru/upload/iblock/931/Prvi%20svetski%20rat.%20Srbija.%20Balkan%20i%20Velike%20sile%20(1).pdf

To taki mój prezent dla kolegów-historyków, którzy mam nadzieję, wspomną skąd to zaczerpnęli. Zresztą to wszystko będzie dostępne w monografii lat 1914-1921 na Pińszczyźnie, którą przygotowujemy do druku z Mariuszem Bechtą.

Marek Jan Chodakiewicz

Washington, DC, 21 stycznia 2021