Jak co roku MKiDN uhonorowało twórców, animatorów oraz ludzi zasłużonych dla kultury, których działalność w sposób szczególny przyczynia się do rozwoju, upowszechniania i ochrony kultury i dziedzictwa narodowego. Nagroda jest przyznawana od 1997 roku zasłużonym postaciom świata kultury w uznaniu całokształtu ich dorobku zawodowego lub za wybitne osiągnięcia w danym roku w reprezentowanej przez nich dziedzinie.
Na nagrodę składają się: dyplom, statuetka oraz nagroda finansowa. Nagroda jest przyznawana w 18 kategoriach: teatr, film, literatura, sztuki wizualne, architektura, taniec, twórczość ludowa, edukacja artystyczna, kultura cyfrowa, upowszechnianie kultury, muzyka, ochrona dziedzictwa kulturowego w Polsce oraz ochrona dziedzictwa kulturowego za granicą, restytucja utraconych dzieł, design, całokształt twórczości oraz mecenas kultury. Specjalną kategorię stanowi Nagroda im. Tomasza Merty „Między literaturą a historią" za książkę historyczną.
Lista laureatów
W kategorii "Literatura" laureatem został Andrzej Sapkowski – jeden z najczęściej tłumaczonych na języki obce autorów fantastyki. Pięciokrotny laureat nagrody im. Janusza Zajdla, stanowiącej najważniejsze polskie wyróżnienie dla autorów fantastyki. Stworzył wyjątkowego bohatera, który przyniósł mu światowy rozgłos i sławę.
W kategorii "Teatr" nagrodę otrzymało dwóch artystów. Pierwszym jest Andrzej Mastalerz - aktor teatralny, filmowy i telewizyjny, reżyser. Ma w swoim dorobku przeszło 60 kreacji odegranych na największych polskich scenach teatralnych, ponad sto ról filmowych, serialowych, oraz w Teatrze Telewizji Polskiej, a także ponad 200 interpretacji stworzonych w Teatrze Polskiego Radia.
Drugim nagrodzonym został Tomasz Man – ukończył polonistykę na Uniwersytecie Wrocławskim oraz reżyserię na Akademii Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. Obecnie jako profesor Wydziału Lalkarskiego we Wrocławiu Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Ludwika Solskiego w Krakowie jest opiekunem, mistrzem i autorytetem kolejnych pokoleń artystów.
W kategorii "Film" nagrodę przyznano Dorocie Kobieli-Welchman. To absolwentka Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, reżyserka, scenarzystka i producentka obsypywanych nagrodami na całym świecie filmów animowanych.
Jest twórczynią pierwszej na świecie pełnometrażowej animacji malarskiej „Twój Vincent”. Film jest nominowany do nagrody Oscara, nagrody Złotych Globów oraz nagrody BAFTA, został uhonorowany nagrodą Europejskiej Akademii Filmowej. Laureatka należy także do prestiżowego grona członków Amerykańskiej Akademii Sztuki i Wiedzy Filmowej. Do kin wchodzi właśnie jej kolejny film wykonany w technice animacji malarskiej „Chłopi”.
W kategorii "Kultura cyfrowa" nagrodę otrzymał Miłosz Lodowski - strateg reklamowy, grafik, ilustrator i projektant, dyrektor kreatywny, scenarzysta, performer i producent. Pracował m.in. jako zewnętrzny art-director w zespole tworzącym Muzeum Powstania Warszawskiego, a jego prace były pokazywane m.in. w Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie, w ramach wystawy “Nowa Sztuka Narodowa”. Współtwórca wielu kampanii społecznych, w tym zwiększających świadomość niebezpieczeństw grożących dzieciom w Internecie.
Jest pomysłodawcą i współtwórcą filmu krótkometrażowego „Rotmistrz Pilecki”, który zwyciężył w konkursie 4. Międzynarodowego Festiwalu Filmowego o Totalitaryzmach „Echa Katynia”, organizowanego przez Instytut Pamięci Narodowej.
Ignacy Czwartos - malarz i rysownik otrzymał nagrodę w kategorii "Sztuki wizualne". Założył stowarzyszenie i galerię sztuki pod nazwą „Otwarta Pracownia”. Jest twórcą poetyckich, metafizycznych abstrakcji, w których jeden z jego mistrzów - Jerzy Nowosielski dostrzegł wielki, sugestywny podtekst emocjonalny.
Tworzy także przedstawienia figuratywne, czerpiąc w tym z bogatej tradycji rodzimego baroku sarmackiego. W bieżącym roku w warszawskiej Zachęcie - Narodowej Galerii Sztuki miała miejsce jego wystawa retrospektywna. Szczególne, niezapomniane emocje wśród widzów i krytyków wywołał jego cykl poświęcony żołnierzom wyklętym, uczestnikom zbrojnego, podziemia antykomunistycznego.
W kategorii "Twórczość ludowa" uhonorowany został Zdzisław Marczuk - artysta-samouk, mieszka w Zakalinkach w powiecie bialskim. Na skrzypcach gra od 11. roku życia, opanował także do perfekcji grę na harmonii i bębenku. Jest niestrudzonym propagatorem bogactwa ludowych tradycji muzycznych Podlasia oraz nauczycielem i wychowawcą kolejnych pokoleń muzyków tradycyjnych. Występuje zarówno jako solista, a także z kapelą i uczniami.
Za swoją twórczość otrzymał wiele prestiżowych nagród, w tym Nagrodę im. Oskara Kolberga oraz Nagrodę Polskiego Radia „Muzyka Źródeł”.
W kategorii "Upowszechnianie kultury" wyłoniono dwóch laureatów. To Gołda Tencer, która jest jedną z najwybitniejszych postaci polskiego życia kulturalnego oraz niezwykle ważną animatorką polsko-żydowskiego dialogu. Od 1971 roku jest związana z Teatrem Żydowskim w Warszawie. Założycielka i dyrektor generalny polsko-amerykańsko-izraelskiej Fundacji „Shalom”. Organizatorka Festiwalu Kultury Żydowskiej „Warszawa Singera”, który na stałe już zadomowił się na mapie kulturalnej nie tylko Polski, ale i całej Europy.
W uznaniu dla swych zasług została odznaczona m.in. Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
Drugim laureatem został Janusz Knap - niestrudzony promotor polskiej kultury i sztuki ludowej. Współorganizator konkursu „Jawor – u źródeł kultury", który w 2022 roku osiągnął status ogólnopolskiego festiwalu, skupiającego w swoich ramach najwybitniejszych twórców rodzimego folkloru. Autor jedynego w Polsce programu radiowego z muzyką ludową pod tytułem „Folk Radio”.
W uznaniu swych wysiłków nad niezwykle twórczym ubogacaniem polskiego dziedzictwa narodowego został odznaczony Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
W kategorii "Taniec" nagrodę otrzymał Henryk Konwiński - był stypendystą Het Nationale Ballet w Amsterdamie, Nederlands Dans Theater w Hadze, Baletu XX wieku Maurice’a Béjarta w Brukseli oraz Alicji Alonso w Hawanie. Reżyser operowy, pełen wrażliwości choreograf i wizjoner, mający na swym artystycznym koncie wybitne, ponadczasowe dokonania zawodowe.
Był wieloletnim solistą Teatru Wielkiego im. Stanisława Moniuszki w Poznaniu. Jego artystyczny dorobek pisany tańcem obejmuje ponad 200 realizacji - jest krajowym rekordzistą w liczbie wystawionych spektakli. Jego dorobek choreograficzny obejmuje niemal wszystkie pozycje baletu klasycznego oraz wiele opracowań do muzyki współczesnej.
Wielokrotnie nagradzany Złotą Maską, jest także laureatem Teatralnej Nagrody Muzycznej im. Jana Kiepury w kategorii „Najlepszy choreograf” i „Najlepsza choreografia”, otrzymał Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski, Srebrny Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” oraz Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski.
Laureatem w kategorii "Muzyka" został Janusz Wawrowski - gra na pierwszym zakupionym w Polsce po II wojnie światowej oryginalnym Stradivariusie. Wybitny uczeń profesora Mirosława Ławrynowicza, profesorów Yaira Klessa oraz Salvatore Accardo. Stypendysta Krajowego Funduszu na rzecz Dzieci.
Koncertował na wielu prestiżowych scenach muzycznych Niemiec, w Wiedniu i w Tel Avivie. Był dyrektorem artystycznym wielu międzynarodowych festiwali. Obecnie jest wykładowcą Uniwersytetu Muzycznego Fryderyka Chopina w Warszawie.
W 2017 r. został laureatem nagrody Fryderyka za płytę pt. „Sequenza” w kategorii muzyka poważna - album roku - recital solowy.
W kategorii "Edukacja artystyczna" nagrodzona została prof. Elżbieta Tarnawska – pianistka, finalistka IX Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego w Warszawie oraz laureatka Międzynarodowego Konkursu im. M. Long-J. Thibaud w Paryżu. Występowała z recitalami solowymi oraz z towarzyszeniem orkiestr we wszystkich filharmoniach w kraju i w prawie wszystkich krajach europejskich, a także na Kubie i w Stanach Zjednoczonych.
Wielokrotnie pełniła funkcję jurora w konkursach pianistycznych w Polsce i za granicą, w tym podczas Eliminacji do Międzynarodowego Konkursu Chopinowskiego.
Jest profesorem Katedry fortepianu Uniwersytetu Muzycznego im. Fryderyka Chopina w Warszawie, wcześniej swoją wiedzą dzieliła się ze studentami Akademii Muzycznej im. G. i K. Bacewiczów w Łodzi oraz pełniła funkcję wiceprezesa Rady ds. Szkolnictwa Artystycznego przy Ministrze Kultury.
Wielu z jej studentów osiąga spektakularne sukcesy na estradach koncertowych w kraju i za granicą. Za swą działalność artystka została uhonorowana Złotym Medalem „Zasłużony kulturze Gloria Artis”.
W kategorii "Restytucja utraconych dzieł" nagrodę otrzymała Marta Bienias – wieloletnia główna Inwentaryzator Muzeum Narodowego w Warszawie. Jej wzorowa postawa względem utraconego w wyniku II wojny światowej polskiego dziedzictwa oraz działalność muzealnika odniosła znaczący wpływ na skuteczną i efektywną restytucję utraconych dóbr kultury oraz na badania w zakresie tematyki polskich strat wojennych. Aktywnie działa w Polskim Stowarzyszeniu Inwentaryzatorów Muzealnych, a obecnie pełni funkcję kierownika działu zbiorów i inwentarzy Muzeum Azji i Pacyfiku.
W kategorii "Architektura" zwyciężył Marek Budzyński - architekt i urbanista, profesor nauk technicznych i wykładowca Politechniki Warszawskiej. Jego realizacje podkreślają szacunek dla tradycji kulturowych oraz społecznych, stanowią wnikliwe podejście do relacji człowieka z przyrodą. Jego architektura emanuje indywidualnym stylem łączącym fascynacje klasycyzmem z wątkami ekologicznymi i bogatą symboliką budowli. Głównym zamierzeniem jego wizjonerskich projektów jest twórcze połączenie kultury z naturą.
Szczególnie ważne w dorobku architekta są gmachy użyteczności publicznej – gmach Sądu Najwyższego w Warszawie i Biblioteki Uniwersyteckiej w Warszawie (wspólnie ze Zbigniewem Badowskim), czy też budynek Opery i Filharmonii Podlaskiej (ze Zbigniewem Badowskim i Krystyną Ilmurzyńską).
Jest Laureatem Honorowej Nagrody SARP, został odznaczony Srebrnym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” oraz Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Kolejna kategoria to "Ochrona dziedzictwa narodowego". Tutaj nagrodzony został Jan Jarosz - w latach 80. drukarz i dziennikarz wydawnictw podziemnych. Współorganizator i animator kultury niezależnej w Przemyślu. Od 1987 r. współpracownik nielegalnego Archiwum Wschodniego (obecnie Ośrodek „Karta"), dokumentującego relacje Polaków wywiezionych na Syberię.
Organizator szeregu imprez oraz wydarzeń kulturalnych i turystycznych organizowanych we współpracy z Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej. Obecnie, od 2016 r., jest dyrektorem tej instytucji, która w szczególny sposób wyróżniła się w ostatnim czasie pełnym empatii i wrażliwości zaangażowaniem w pomoc walczącej Ukrainie i jej obywatelom.
W kategorii "Ochrona dziedzictwa narodowego za granica" nagrodę otrzymała Anna Sylwia Czyż - historyczka sztuki, doktor habilitowany nauk humanistycznych, profesor Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, autorka wielu monografii poświęconych zabytkom sztuki Wielkiego Księstwa Litewskiego, w tym pałacom i świątyniom Wilna.
Niestrudzona inwentaryzator i badacz zabytkowych nekropolii na historycznych ziemiach wschodnich Rzeczypospolitej, oraz „Polskich świątyń” w Stanach Zjednoczonych.
Laureatka wielu prestiżowych nagród m.in.: Nagrody im. Józefa Maksymiliana Ossolińskiego w kategorii najlepsza praca doktorska z zakresu historii oraz „Przeglądu Wschodniego” za książkę o sztuce w kręgu rodu Paców.
W kategorii "Design" triumfowała Aleksandra Gaca - po studiach w królewskiej Akademii Sztuk Pięknych w Hadze zaczynała jako projektant mody. Rozgłos na całym świecie przyniosły jej tkane struktury zwane Architextile, wyróżniające się nie tylko fascynującą dekoracyjnością, ale unikalnymi właściwościami pochłaniania dźwięku. Zostały one uhonorowane wieloma prestiżowymi nagrodami zarówno w Polsce, jak i na całym świecie. Jury Dutch Textile Awards określiło Architextile jako poetycki design dający nieskończone możliwości. Dziś dzieła laureatki można podziwiać w przestrzeni publicznej wielu miast europejskich.
Nagrodę w kategorii "Mecenas kultury" odebrał Maciej Balcerak - promotor sztuki, kurator wystaw, mecenas, a przede wszystkim kolekcjoner. Jego pasją jest twórczość prymitywistów, w tym dzieł Teofila Ociepki i Erwina Sówki, których obrazy znajdują się w wielu muzeach etnograficznych w kraju, a także m.in. we Francji, Włoszech i Chorwacji.
Swe bogate zbiory udostępnia placówkom muzealnym w Polsce, m.in. Galerii Sztuki w Łodzi, przyczyniając się do niesłabnącego zainteresowania sztuką naiwną zarówno wśród koneserów, jak i nowych wzrastających pokoleń jej odbiorców.
Nagroda im. Tomasz Merty
W tej specjalnej kategorii uhonorowany został Rafał Ziemkiewicz - publicysta tygodnika "Do Rzeczy", dziennikarz i autor literatury z gatunku fantastyki. Pracował m.in. dla radia Wawa, PR IV i „Gazety Polskiej” jako dziennikarz i publicysta. Był też gospodarzem programu publicystycznego Radia Tok FM oraz felietonistą czasopisma „Wprost”.
Od kilku lat jest publicystą tygodnika "Do Rzeczy". Jego teksty ukazywały się w "Newsweeku Polska", "Przewodniku Katolickim", "Polityce", "Rzeczpospolitej" oraz "Uważam Rze". Od 2005 roku jest Członkiem Honorowym Stowarzyszenia KoLiber. W latach 2007-2011 występował z polskim kabaretem satyrycznym "Pod Egidą".
Jako pisarz zadebiutował w 1982 r. opowiadaniem "Z palcem na spuście" w tygodniku "Odgłosy". Jedna z najpopularniejszych powieści autora to "Pieprzony los Kataryniarza", za którą autor został nagrodzony nagrodą im. Janusza A. Zajdla, nagrodą "Sfinks'95" oraz nagrodą zielonogórskiego klubu fantastyki "Ad Astra"- "Puchar Bachusa". Pozostałe książki autora to m.in. „Walc stulecia”, „Ciało obce”, „Żywina”.
W kategorii "Całokształt twórczości" wyłoniono dwóch laureatów.
Roman Lasocki - ukończył z wyróżnieniem Państwową Wyższą Szkołę Muzyczną w Łodzi, w klasie Franciszka Jamrego. Był uczniem takich mistrzów jak: André Gertler, Henryk Szeryng, Tadeusz Wroński czy Stanisław Lewandowski. Występował na najznakomitszych estradach koncertowych, m.in. w paryskiej Salle Gaveau, wiedeńskiej Bősendorfer Saal i nowojorskiej Carnegie Hall. Brał udział w renomowanych festiwalach muzycznych na całym świecie.
Nagrał ponad dwadzieścia płyt dla wytwórni polskich i zagranicznych. Wiele z nich zdobyło znaczące nagrody.
Jego wieloletnia współpraca z Telewizją Polską zaowocowała cyklami programów, m.in.: „Fantazja na smyczki”, „Mistrzowie wiolinistyki”, „Historie smyczkiem pisane”. Zrealizował ponad 250 audycji, sam grając oraz komentując i przeprowadzając rozmowy z najwybitniejszymi polskimi skrzypkami, altowiolistami i wiolonczelistami.
Od 1970 roku pełni funkcję pedagoga w Akademii Muzycznej w Katowicach i Akademii Muzycznej im. Fryderyka Chopina w Warszawie. Swe kursy mistrzowskie prowadzi poza Polską także w wielu krajach Europy, w Japonii, USA i Kanadzie. Był jurorem i przewodniczącym jury na wielu międzynarodowych konkursach skrzypcowych.
Włodzimierz Staniewski - założyciel i wieloletni dyrektor Ośrodka Praktyk Teatralnych „Gardzienice”, reżyser teatralny, wykładowca, autor międzynarodowych projektów kulturalnych. W latach 1970-1971 był aktorem Teatru STU, gdzie jako aktor zadebiutował w spektaklu „Krajobrazy”.
W latach 1971-1975 współpracował z Jerzym Grotowskim w Teatrze Laboratorium. Następnie był związany z lubelskim teatrem „Scena 6” Henryka Kowalczyka. W 1977 roku założył Ośrodek Praktyk Teatralnych „Gardzienice”, gdzie wykreował niepowtarzalny styl prezentowanych spektakli oraz własna metodę pracy aktorskiej. Ośrodek ten w ciągu ponad 40 lat działalności zyskał międzynarodową renomę i uznanie.
Wybitne osiągnięcia i działalność laureata została uhonorowana wieloma ważnymi nagrodami i odznaczeniami, m.in. Nagrodą Prezydenta Lublina, Nagrodą im. Konrada Swinarskiego, Nagrodą podczas Międzynarodowego Festiwalu Teatrów Eksperymentalnych w Kairze, Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym Medalem „Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.