Zanim opiszę tę wartościową pozycję, zajmę się przez moment osobą Autora, który jest filozofem raczej mało znanym w Polsce. Edward Feser jest amerykańskim tomistą analitycznym zajmującym się między innymi średniowieczną metafizyką, neoarystotelesowską filozofią przyrody, a także filozofią umysłu. Edward Feser jest profesorem filozofii w College’u w Pasadenie w Kalifornii. Miał okazję być także wizytującym wykładowcą na Uniwersytecie Loyola Marymount w Los Angeles oraz w Ośrodku Społecznej Filozofii i Polityki na Stanowym Uniwersytecie w Bowling Green w Ohio1. Styl pisania Fesera jest, można rzec, elegancki i schludny, zaś sam Autor popisuje się w tekstach swoją wyjątkową erudycją. Więcej o tym nieco później.
Omawiana książka jest prosta w podziale. Jako wprowadzenie do filozofii św. Tomasza z Akwinu składa się z czterech części: pierwszej i najważniejszej, czyli metafizycznej, drugiej i najtrudniejszej, a dotyczącej teologii naturalnej, trzeciej obejmującej psychologię oraz czwartej dotyczącej etyki, gdzie, przede wszystkim, można się zaznajomić z zagadnieniem prawa naturalnego w filozofii Akwinaty. Analizowane przez Fesera treści są okraszone barwnymi przykładami, prezentującymi wcześniej wzmiankowaną głęboką erudycję Autora.
Nie bez kozery tytuł mojego artykułu mówi o Akwinacie dla wymagających. Wprawdzie Edward Feser zdaje się nie wyłamywać z klucza zaledwie wstępu do filozofii dominikańskiego świętego – jak już wskazałem, nie nawiązuje on do wszystkich możliwych zagadnień występujących w filozofii świętego Tomasza z Akwinu – to rzeczy, które przedstawia są skomplikowane. Feser nie szczędzi czytelnikom niełatwego, technicznego języka w rodzaju sformułowania „substancje odłączone”, jednakże wszystko to zdaje się robić po to, ażeby wymagającego czytelnika adekwatnie wprowadzić w filozofię Akwinaty. W książce dostrzec można troskę Autora o to, ażeby ewentualne pytania czy wątpliwości, jakie mogłyby zrodzić się w głowie czytelnika spotkały się z rychłą i wyczerpującą odpowiedzią. Czego chyba najlepszym dowodem jest drobiazgowa analiza możliwych zarzutów, jakie mogą być stawiane przez ateistów słynnym pięciu drogom świętego Tomasza z Akwinu prowadzącym do uznania istnienia Boga.
Chociaż amerykański filozof nie stawia w centrum swoich rozważań powszechnie znanego rozróżnienia Akwinaty na istotę i istnienie, czym może sobie zasłużyć na uszczypliwe uwagi ze strony tomistów egzystencjalnych, to jak przystało na rasowego tomistę, narrację na temat filozofii Akwinaty rozpoczyna od zagadnienia aktu i możności, które jawi się jako najbardziej symptomatyczne dla tomizmu. To od tego problemu wychodzą sławetne dwadzieścia cztery tezy tomistyczne, będące wyznacznikiem dla tego nurtu filozoficznego. W skrócie rzecz ujmując, dla tych, którzy zupełnie nie mieli styczności z filozofią realistyczną, w rozróżnieniu na akt i możność mieszczą się inne fundamentalne rozróżnienia metafizyczne, jakie przypisujemy bytom w klasycznej metafizyce. Forma odpowiada aktowi, zaś materia możności, czego najlepszym przykładem jest osoba ludzka, której ciało to materia pozostająca niejako w możności do przyjęcia duszy, czyli formy (aktu) ciała. Również wspomniane rozróżnienie na istnienie i istotę wiąże się z problemem aktu i możności. Istnienie jest czymś, co aktualizuje istotę. Edward Feser wyjaśnił te zagadnienia w swoim przewodniku po filozofii Akwinaty naturalnie bardziej szczegółowo.
Wrócę teraz do zasygnalizowanej wcześniej erudycji, którą prezentuje Feser. Ilustrując zagadnienie przyczyny celowej, która dla Arystotelesa i Akwinaty była najważniejsza spośród czterech możliwych przyczyn danego bytu czy zjawiska (celowej, sprawczej, materialnej i formalnej), Feser odwołał się do przykładów z dziedziny hydrologii i geologii. Opisał on obieg wody w przyrodzie, w którym każdy etap nie może być rozpatrywany jedynie pod kątem przyczyny sprawczej kolejnej fazy cyklu. Podobnie rzecz się ma z cyklem procesów zachodzących w skałach należących do skorupy ziemskiej. Zdaniem Fesera, cykle te, w których woda pod wpływem różnych warunków zmienia swój stan skupienia, zaś jedne skały zamieniają się w inne, nie mogą zostać właściwe pojęte i opisane bez uwzględnienia wykluczanej przez szerokie grono przyrodników przyczynowości celowej. W innych miejscach Autor ucieka się do przykładów zaczerpniętych z biologii bądź neurobiologii. Wytrawny czytelnik zauważy, że Feser wykazuje zainteresowanie różnymi gałęziami nauki, które mogą pomagać w uprawianiu i przedstawianiu filozoficznych problemów.
Amerykański filozof potrafi prezentować i objaśniać skomplikowane filozoficzne kwestie także za pomocą prozaicznych przykładów z życia wziętych. W najistotniejszym rozdziale książki, czyli tym metafizycznym kwestię czterech przyczyn, o których już była mowa zademonstrował za pomocą prostego przykładu z piłeczką do zabawy dla dzieci. W tym miejscu warto wreszcie dosłownie przytoczyć Fesera rozpatrującego cztery przyczyny gumowej piłki: „Wróćmy jeszcze raz do naszej gumowej piłki. Materialna przyczyna lub zasadnicze tworzywo, z jakiego piłka została zrobiona to guma; jej formalna przyczyna, lub forma, wzór albo struktura, jaką prezentuje, obejmuje takie cechy, jak: jej sferyczność, zwartość i sprężystość. Innymi słowy, materialna i formalna przyczyna rzeczy to tylko jej materia i forma, rozważane jako dwa aspekty jej kompletnego wyjaśnienia. Następnie, mamy przyczynę sprawczą, która aktualizuje możność i w ten sposób powołuje coś do istnienia. W tym przypadku, będą to działania pracowników lub urządzeń w fabryce, gdzie piłka została zrobiona, które ukształtowały gumę w piłkę. W końcu, mamy przyczynę celową albo kres, zamiar, cel rzeczy, którym w przypadku piłki może być dostarczenie rozrywki dziecku”2. Jak się okazuje, prosta gumowa piłka może być naszą towarzyszką podróży po metafizycznych niuansach klasycznej filozofii realistycznej.
W książce „Tomasz z Akwinu: Przewodnik dla początkujących” Edwarda Fesera można znaleźć jeszcze sporo innych smaczków z różnych dziedzin życia. Raczej każdy czytelnik pragnący zaznajomić się z arystotelesowsko-tomistycznym klasycznym systemem filozofii realistycznej powinien w niej znaleźć coś dla niego przyjemnego. Jednak należy pamiętać o tym, co zasygnalizowałem już na samym początku artykułu. Przewodnik Fesera ma charakter wprowadzenia wymagającego od czytelnika skupienia i zaangażowania. Książka jest bardzo treściwa, w zasadzie każde jej słowo ma swoją wartość i nie zostało dodane do tekstu jedynie jako literacki ozdobnik. Dla tych, których to nie przeraża dzieło Fesera może stać się intelektualną ucztą.
Edward Feser, Tomasz z Akwinu: Przewodnik dla początkujących, tłum. K. Kotula, Andegavenum 2023, 280 s.