W dniach 3-4 lipca w Kazachstanie odbył się szczyt Szanghajskiej Organizacji Współpracy (SCO), w którym udział wzięli m.in. przywódcy Chin Xi Jinping, prezydent Rosji Władimir Putin czy prezydent Turcji Recep Tayyip Erdoğan. Podczas wydarzenie poruszano szereg zagadnień związanych m.in. z bezpieczeństwem, gospodarką i polityką międzynarodową.
"Dla gospodarzy tegoroczny szczyt był przede wszystkim okazją do podkreślenia swojej niezależności i rozwijania stosunków z największymi sąsiadami"
– uważa Janusza Bugajskiego jeden z liderów Fundacji Jamestown zajmującej się doradztwem m.in w dziedzinie obronności, a także pisarz i publicysta.
Rola Kazachstanu w Dyplomacji Międzynarodowej
W opinii Bugajskiego, choć ideą szczytu jest zacieśnianie współpracy krajów będących w opozycji do Zachodu, to kraje zachodnie powinny nadal wzmacniać swoje więzi z Kazachstanem i szerszym regionem Azji Środkowej. "Kazachstan wykorzystując status tzw. mocarstwa średniego może pośredniczyć między Zachodem, Chinami i Rosją" – wskazał ekspert.
Kazachstan jako Kluczowy Gracz w Azji Środkowej
Azja Środkowa, która znajdowała się kiedyś na peryferiach zachodnich priorytetów dyplomatycznych, obecnie zaczyna odgrywać coraz bardziej kluczową rolę w Eurazji. Zwłaszcza Kazachstan – największe państwo regionu – wykorzystuje swój potencjał jako dostawca energii i węzeł tranzytowy dla handlu euroazjatyckiego. "Rozwijając stosunki dyplomatyczne zarówno z mocarstwami zachodnimi, jak i wschodnimi, Kazachstan stał się kluczowym mediatorem i partnerem gospodarczym w Eurazji" – ocenił Bugajski.
Zasoby Naturalne i Przemysł Kazachstanu
Doskonałym przykładem potencjału Kazachstanu są metale ziem rzadkich, na które popyt światowy rośnie, ponieważ stają się one coraz bardziej niezbędne w przemyśle zaawansowanych technologii. Kraj ten produkuje 18 z 34 rodzajów surowców zidentyfikowanych przez Unię Europejską jako "materiały krytyczne". Wśród nich jest m.in. żelazo, nikiel, aluminium, miedź czy uran. "Biorąc pod uwagę, dążenia Zachodu do dywersyfikacji łańcuchów dostaw (...) Kazachstan może stać się wiarygodną alternatywą, zdolną do dostarczania materiałów niezbędnych do wszystkiego, od pojazdów elektrycznych i lotnictwa po technologie energii odnawialnej" – wskazał Bugajski. Przypomniał, że w 2022 r. Unia Europejska i Kazachstan podpisały memorandum w sprawie opracowania bezpiecznych i zrównoważonych dostaw surowców, baterii i wodoru odnawialnego. Teraz – według eksperta – konieczne jest utworzenie spółek joint venture pomiędzy firmami unijnymi a kazachskimi. Obejmuje to rozwój projektów wydobywczych, przetwórczych i rafineryjnych.
Argumentem za przekonaniem Kazachstanu do współpracy z UE mogą być zaawansowane technologie wydobywcze i wiedza, którą Zachód będzie przekazywał w zamian za surowce.
"Oczywiście dla obu stron ważne jest, aby praktyki wydobywcze były zgodne z surowymi normami środowiskowymi i społecznymi. Obejmuje to dekarbonizację łańcucha wartości surowców krytycznych i wykorzystanie odnawialnych źródeł energii"
– podkreślił Bugajski.
Znaczenie Geograficzne i Infrastrukturalne
Istotne znaczenie dla światowej gospodarki ma położenie geograficzne Kazachstanu, dzięki któremu kraj ten stał się ważnym węzłem tranzytowym w handlu między Azją a Europą. Warto zaznaczyć, że UE i inni partnerzy międzynarodowi poczynili już znaczne inwestycje w celu usprawnienia transkaspijskiego międzynarodowego szlaku transportowego (TITR), który łączy Chiny z Europą przez Kazachstan, Morze Kaspijskie i Kaukaz Południowy.
„Zachęcanie prywatnych firm do inwestowania, zwłaszcza w zarządzanie kluczową infrastrukturą, taką jak porty i lotniska, może znacznie zwiększyć możliwości tranzytowe Kazachstanu” – wskazał ekspert.
Co więcej, uważa on, że UE i USA powinny współpracować z Kazachstanem, aby poradzić sobie z wyzwaniami związanymi z sankcjami nałożonymi na Rosję. Przypomniał, że prezydent Kazachstanu Kasym-Żomart Tokajew publicznie potwierdził zobowiązanie Kazachstanu do przestrzegania międzynarodowych sankcji wobec Rosji i zapewnił zachodnich przywódców, że jego kraj nie pomaga Rosji w ich unikaniu. "Kazachstan wdrożył szereg środków mających na celu zapobieganie wykorzystywaniu swojego terytorium do obchodzenia sankcji, w tym uruchomienie w zeszłym roku internetowego systemu śledzenia towarów przekraczających jego granice w czasie rzeczywistym" – powiedział.
Polityczne Reformy w Kazachstanie
Niedawno wysłannik UE ds. sankcji David O'Sullivan pochwalił stały spadek importu i reeksportu produktów podwójnego zastosowania objętych sankcjami do Rosji przez Kazachstan. Pochwalił też jej proaktywne środki i współpracę z UE. Według Bugajskiego, państwa zachodnie powinny uznać geopolityczne wyzwania Kazachstanu ze względu na jego bliskość i powiązania gospodarcze z Rosją.
"Mogą one wspierać wysiłki Kazachstanu, zapewniając pomoc techniczną i szkolenia w celu poprawy systemów monitorowania celnego, ustanawiając mechanizmy wymiany informacji wywiadowczych w celu identyfikacji potencjalnych taktyk unikania sankcji oraz oferując zachęty gospodarcze i wsparcie dla przestrzegania sankcji przez Kazachstan, takie jak inwestowanie w projekty infrastrukturalne, które wzmacniają niezależne szlaki handlowe Kazachstanu"
– ocenił.
Co prawda, kraje zachodnie, tradycyjnie ostrożne w kontaktach z reżimami uważanymi za niedemokratyczne, wykazują mniejszą skłonność do współpracy z Kazachstanem poza umowami biznesowymi związanymi z ropą naftową. Jednak trudno nie zauważyć, że od czasu wyboru Kasyma-Żomarta Tokajewa w 2019 r. kraj wdraża reformy polityczne mające na celu decentralizację władzy, ograniczenie władzy prezydenckiej i zwiększenie wpływów wybieralnego parlamentu. W 2021 r. sekretarz stanu USA Antony Blinken wyraził zdecydowane poparcie dla programu reform w kraju, zwracając uwagę na pozytywną reakcję międzynarodową na te zmiany. Natomiast w maju, na trzeciej sesji dorocznego dialogu wysokiego szczebla na temat praw człowieka i reform demokratycznych między Kazachstanem a USA, strona amerykańska potwierdziła swoje zdecydowane poparcie dla pełnego wdrożenia programu reform Tokajewa.
Reformy w Kazachstanie pozytywnie wpłynęły na jego zdolność do przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych, zwłaszcza z państw zachodnich. Kraj ten jest głównym miejscem do inwestowania w Azji Środkowej, zapewniając ponad 61 proc. całkowitych Bezpośrednich Inwestycji Zagranicznych (BIZ) w regionie. W latach 2022-2023 kraj przyciągnął rekordowo wysoką kwotę BIZ, wynoszącą około 41,3 miliarda dolarów. UE jest największym partnerem handlowym i inwestycyjnym Kazachstanu, odpowiadającym za około 30 % handlu zagranicznego tego kraju.
Ale – według Bugajskiego – można osiągnąć więcej. "Dzięki partnerstwu z Kazachstanem Zachód uzyska dostęp do krytycznych zasobów naturalnych, które umożliwią dywersyfikację niezbędną dla bezpieczeństwa energetycznego i rozwoju technologicznego" – zaznaczył.
Dodał, że stabilny Kazachstan ułatwi również handel Europy z Azją, m.in. właśnie za pośrednictwem TITR. "Aby zbudować te bliższe relacje, kraje zachodnie mogą inwestować we wspólne przedsięwzięcia w kluczowych sektorach, takich jak górnictwo, energia odnawialna i infrastruktura" – wyjaśnił. Dodał, że korzystna byłaby również współpraca w zakresie inicjatyw na rzecz zrównoważenia środowiskowego, takich jak projekty mające na celu dekarbonizację gospodarki. Wskazał również, że strony mogą też dzielić się najlepszymi praktykami w zakresie zarządzania i ram regulacyjnych.
Rola Kazachstanu w Dyplomacji Międzynarodowej
W ocenie Bugajskiego, Kazachstan jako mocarstwo średnie, sprytnie równoważy swoje stosunki z głównymi mocarstwami, takimi jak Rosja i Chiny, działając jako siła stabilizująca w regionie. Zaznaczył, że mając to na względzie, Zachód musi ostrożnie poruszać się w wielowarstwowych realiach geopolitycznych w Azji Środkowej, gdzie Rosja i Chiny wywierają znaczący wpływ i projektują swoje zdolności wojskowe. "Wyważone podejście, które szanuje istniejące relacje z Astaną i nie popycha Kazachstanu w kierunku Rosji lub Chin poprzez inwazyjny mentoring, otworzyłoby nowe drogi współpracy z Europą i Ameryką" – wskazał.
Ostatecznie rola Kazachstanu jako mocarstwa średniego w połączeniu z reformami politycznymi sprawiają, że jest on konstruktywnym i ewoluującym graczem w sprawach euroazjatyckich. W miarę jak Kazachstan kontynuuje swoją trajektorię reform, Zachód powinien wspierać zmiany wewnętrzne i rozwijać to strategiczne partnerstwo, które przyniesie korzyści obu stronom.
Janusz Bugajski jest Senior Fellow w Jamestown Foundation w Waszyngtonie. Jego ostatnia książka to "Failed State: A Guide to Russia's Rupture". Jego nowa książka pt.:"Pivotal Poland: Europe's Rising Power" ukaże się jesienią tego roku.