Banki komercyjne działają od setek lat. Są niezwykle często obecne w życiu niemal każdego człowieka. Przyjmują wpłaty, obsługują przelewy, ułatwiają obrót międzynarodowy etc. Prowadzą konta rozliczeniowe i oszczędnościowe, wydają karty kredytowe i płatnicze, udzielają kredytów i przyjmują depozyty. W ofercie banków dla przedsiębiorców można też znaleźć faktoring, dzięki któremu firmy mogą wcześniej otrzymać środki za zrealizowaną usługę, a także leasing – usługę, w ramach której jedna ze stron umowy przekazuje drugiej stronie prawo do korzystania z określonej rzeczy na określony okres. Znajdziemy tam też rzadziej używane akredytywy. Są one wykorzystywane głównie w rozliczeniach zagranicznych, ale także w krajowych (w tzw. transakcjach zwiększonego ryzyka).

Model działalności banków komercyjnych przynajmniej w teorii wygląda niezwykle prosto: bankierzy zarabiają bowiem głównie na różnicy w oprocentowaniu depozytów i kredytów. Osobom lub firmom zakładającym lokaty oferowane są niższe odsetki, z kolei dłużnicy – osoby fizyczne, firmy, instytucje czy państwo – płacą więcej. Różnica stanowi zarobek banku.

I chociaż rzeczywiście zdecydowaną część przychodów stanowią przychody z otrzymanych odsetek od kredytów i leasingu, to w praktyce działalność bankierów jest bardziej skomplikowana. I to nie tylko dlatego, że zanim bank pożyczy pieniądze przyszłemu dłużnikowi, musi najpierw ocenić jego zdolność kredytową, czyli sprawdzić, czy dana osoba lub firma ma wystarczające dochody, aby spłacać swoje zobowiązania. Istotnym źródłem wpływów banków są również przychody z tytułu opłat i prowizji, a także z dywidend.

Największe koszty to wydatki na utrzymanie sieci bankowej, koszty odsetkowe, prowizje płacone przez banki (np. wystawcom kart płatniczych), a także koszty amortyzacji, rezerw czy odpisów aktualizacyjnych.

W odróżnieniu od wielu innych firm banki – zarówno bank centralny państwa jako bank emisyjny, jak i banki komercyjne – są instytucjami zaufania publicznego. Zgodnie z prawem bankowym zarówno prawo do używania nazwy „bank”, jak i do wykonywania czynności zastrzeżonych wyłącznie dla banków mają jedynie te podmioty, które spełniają określone w ustawie kryteria. Wszystkie banki podlegają zaś specjalnym regulacjom i nadzorowi organów publicznych. O bezpieczeństwo systemu bankowego w Polsce dbają takie instytucje jak: Narodowy Bank Polski, regulujący, m.in. za pomocą operacji otwartego rynku, płynność sektora bankowego, a także udzielający – w razie potrzeby – bankom kredytów, Komisja Nadzoru Finansowego, która nadzoruje bieżącą działalność poszczególnych banków, i Bankowy Fundusz Gwarancyjny, który gwarantuje deponentom wypłatę zgromadzonych pieniędzy w przypadku upadłości banku do równowartości 100 tys. euro.

Wraz z ministrem finansów przedstawiciele tych instytucji tworzą od 2015 r. Komitet Stabilności Finansowej, który m.in. monitoruje ryzyko nie tylko dla całego sektora bankowego, lecz także finansowego w ogóle. W tym zakresie przewodniczy mu prezes NBP.

Ze względu na formę prawną banki można podzielić na:

• banki w formie spółek akcyjnych,
  
• banki spółdzielcze (spółdzielnie),
  
• banki państwowe (przedsiębiorstwa państwowe).

Do podstawowych rodzajów banków komercyjnych należą:

• banki uniwersalne – prowadzące wszystkie rodzaje operacji bankowych;
  
• banki wyspecjalizowane – hipoteczne, kredytowe i depozytowe, inwestycyjne, oszczędnościowe i lokacyjne, samochodowe, rolne etc.

Pierwszych oprocentowanych kredytów i pożyczek udzielano już w starożytnej Babilonii. Obracający depozytami bankierzy istnieli także w starożytnej Grecji i w Cesarstwie Rzymskim. Pierwszy bank powstał w Wenecji w 1156 r. Bankowość we współczesnym rozumieniu zaczęła rozwijać się prężnie od ok. XIII w. głównie w bogatych włoskich miastach – we Florencji i w Genui. Samo słowo „bank” pochodzi od włoskiego słowa „banco”, oznaczającego ławę lub stół, przy których pracowali włoscy złotnicy, którzy zajmowali się pośredniczeniem w przekazywaniu monet kruszcowych pomiędzy różnymi klientami. I to właśnie we Włoszech wciąż działa założony w XV w. najstarszy bank świata.

Najstarsze na świecie

Siena. Pięknie miasto w Toskanii ze średniowiecznym centrum uznanym przez UNESCO za dziedzictwo ludzkości. To tu w 1472 r. powstał najstarszy istniejący do dzisiaj bank. Banca Monte dei Paschi di Siena początkowo koncentrował się na działalności dobroczynnej, a konkretnie na udzielaniu ubogim wiernym Republiki Sieny nieoprocentowanych pożyczek pod zastaw. W ostatnich latach w wyniku fatalnego zarządzania i skandali związanych z udzielaniem zbyt ryzykownych pożyczek Banca Monte dei Paschi di Siena stanął na krawędzi bankructwa. Do dziś istnieje także założony w 1590 r. Berenberg Bank. Drugi najstarszy bank świata i pierwszy na liście najstarszych banków kupieckich został utworzony w Niemczech przez pochodzącą z Holandii rodzinę Berenbergów. Od momentu powstania do dziś jest zarządzany przez członków tej dynastii. Od kilku lat Berenberg Bank obsługuje tylko najbogatszych klientów (takich, którzy mają na koncie co najmniej milion euro).

Na obsłudze głównie zamożnych klientów skupia się również najstarszy bank w Wielkiej Brytanii: C. Hoare & Co. Założony w 1672 r. bank wciąż pozostaje w rękach rodziny i do XXI w. zarządzany był przez potomków założyciela sir Richarda Hoare’a. Dopiero w 2009 r. stanowisko dyrektora objęła w nim osoba spoza rodziny: szefem został wówczas Jeremy Marshall.

Dwa lata po brytyjskim C. Hoare & Co w Niemczech powstał Metzler Bank, założony we Frankfurcie przez Benjamina Metzlera. Od kilkuset lat pozostaje w rękach jednej rodziny.

W pierwszej piątce najstarszych nieprzerwanie działających banków komercyjnych na świecie znajdują się też dwa inne brytyjskie banki. Założony w 1690 r. Barclays na kartach historii zapisał się także jako bank, który w 1966 r. jako pierwszy wydał kartę kredytową w Wielkiej Brytanii, a rok później uruchomił w Londynie pierwszy na świecie bankomat.

Istniejący od 1692 r. bank Coutts – założony przez młodego złotnika- bankiera Johna Campbella – również stara się wprowadzać pionierskie rozwiązania. Był np. pierwszym brytyjskim bankiem, który wprowadził skomputeryzowaną księgowość.

Pierwszą siódemkę najstarszych nieprzerwanie działających banków na świecie zamyka hiszpańska Bankia – bank założony w 1702 r. pod nazwą Caja Madrid.

Najstarszym bankiem komercyjnym w Polsce i jednym z najstarszych nieprzerwanie działających banków w Europie jest Bank Handlowy w Warszawie. Utworzony w 1870 r. przez grupę inwestorów pod przewodnictwem Leopolda Kronenberga przed wybuchem I wojny światowej był największym prywatnym bankiem na ziemiach polskich. Nie przerywając działalności, przetrwał obie wojny światowe. Po 1945 r. został głównym polskim korespondentem banków zagranicznych, a w 1964 r. uzyskał monopol na obsługę transakcji polskiego handlu zagranicznego. Po przeprowadzonej w 2001 r. fuzji Bank Handlowy w Warszawie stał się częścią amerykańskiej Citigroup – jednej z największych na świecie firm świadczących usługi finansowe – i obecnie działa w Polsce pod marką Citi Handlowy.

Do najstarszych instytucji finansowych działających na ziemiach polskich niemal nieprzerwanie – nie licząc okresu okupacji podczas II wojny światowej – należy Bank Spółdzielczy w Brodnicy, założony w 1862 r. z inicjatywy rzemieślników, przemysłowców i ziemiaństwa skupionych wokół sędziego Mieczysława Łyskowskiego. Przetrwał okres I wojny światowej. Podczas II wojny światowej Niemcy zabili członków Rady Nadzorczej banku. Przepadły wówczas również oszczędności klientów. Bank Spółdzielczy w Brodnicy ponownie zaczął działać we wrześniu 1946 r. Obecnie jako jeden z największych banków spółdzielczych w Polsce swoją działalność operacyjną prowadzi na terenie czterech polskich województw: kujawsko-pomorskiego, warmińsko-mazurskiego, pomorskiego oraz mazowieckiego.

Banki banków

Dużo krótszą historię niż banki komercyjne mają banki centralne, zwane też czasem (od niektórych swoich funkcji) bankami banków lub bankami emisyjnymi. Nie świadczą one usług finansowych dla osób prywatnych. Odpowiadają m.in. za wartość krajowego pieniądza. Są jedynymi emitentami pieniądza w danym kraju. Banki centralne prowadzą również analizy ilości pieniądza będącego w obiegu i za pomocą odpowiedniej polityki monetarnej dbają o odpowiedni poziom tzw. Podaży pieniądza. Ich zadaniem jest także m.in. ochrona gospodarki przed skutkami szybkiego wzrostu cen lub deflacji.

Odpowiednia polityka banków centralnych sprzyja również rozwojowi gospodarczemu kraju, niskiemu poziomowi bezrobocia oraz stabilnemu wzrostowi PKB. Banki centralne pełnią też funkcję pożyczkodawcy ostatniej instancji – mogą więc udzielać bankom komercyjnym kredytów pod zastaw instrumentów finansowych.

Chociaż współcześnie żaden rząd na świecie nie wyobraża sobie działania bez instytucji odpowiedzialnej za emisję pieniądza, to jeszcze w pierwszej połowie XX w. wiele państw funkcjonowało bez banków centralnych.

Najstarszy bank centralny na świecie powstał w 1668 r. w Szwecji. Sveriges Riksbank został utworzony na polecenie krajowego parlamentu na bazie komercyjnego Stockholm Banco – pierwszego w Europie banku, który emitował banknoty.

Niezwykle zadłużeni po licznych wojnach Szwedzi wymyślili, że do systemu pieniądza kruszcowego opartego na złocie i srebrze warto włączyć trzeci kruszec: miedź. Tego ostatniego surowca w Szwecji było jednak bardzo dużo, co sprawiało, że wybijane z miedzi „monety” – tzw. platmynty – ważyły czasem nawet 20 kg i były niewygodne do przenoszenia. W Szwedzkim Banku Państwowym można było deponować platmynty i zamieniać je na znacznie wygodniejsze kwity na okaziciela.

W 1694 r. powstał najsłynniejszy i najbardziej wpływowy bank centralny Europy: Bank of England (Bank Anglii), który emitował banknoty wymienialne na złoto. Również w tym przypadku każdy posiadacz banknotu mógł w dowolnym momencie zażądać wymiany kwitu na kruszec.

Obecna siedziba „strażnika brytyjskiego funta” od 1734 r. znajduje się w tym samym miejscu, w sercu londyńskiej dzielnicy finansowej przy Threadneedle Street. Głęboko pod ziemią znajdują się zaś gigantyczne skarbce, w których mieszczą się ponad cztery tony złota. Zaledwie rok później powstał Bank of Scotland. W 1782 r. utworzono bank centralny Hiszpanii: Banco de España. W roku 1800 – mieszczący się w Paryżu Banque de France. W XIX w. powstały niemiecki Reichsbank (1876), Bank Japonii (1882) oraz włoski Banca d’Italia (1893). Początkowo zarówno w Europie, jak i w Stanach Zjednoczonych – gdzie niegdyś prawo emitowania własnych banknotów miały wszystkie banki komercyjne – nie było obowiązku przyjmowania banknotów. W USA podczas wojny secesyjnej wprowadzono jednak prawny obowiązek przyjmowania rządowych banknotów, które stały się „prawnym środkiem płatniczym”.

Na początku przywilej emitowania pieniędzy był jednak przyznawany tylko na określony czas, np. w przypadku Bank of America na 20 lat. Dopiero kolejne upadki banków sprawiły, że obecnie wśród banków centralnych nie dominują już instytucje prywatne lub prywatno-państwowe, lecz są to najczęściej instytucje w pełni państwowe.

Pierwszy Bank Polski powstał jeszcze przed powstaniem listopadowym, dokładnie w 1828 r. Dla żyjących pod rosyjskim zaborem mieszkańców Królestwa Polskiego był jedną z najważniejszych instytucji finansowych. W okresie II RP funkcje banku centralnego pełnił Bank Polski SA, powstały w 1924 r. w ramach reformy walutowej Władysława Grabskiego. Narodowy Bank Polski rozpoczął działalność w roku 1945, a funkcję klasycznego banku centralnego zaczął on pełnić od 1989 r. W historii europejskiej bankowości za przełomowe można uznać powstanie w 1998 r. Europejskiego Banku Centralnego – pierwszy raz aż tyle (obecnie 19) państw powierzyło emisję pieniądza i prowadzenie polityki pieniężnej jednej centralnej instytucji.