ASEAN, łączący państwa o ogromnych różnicach politycznych, gospodarczych i kulturowych, stworzył własny model integracji. Czy w przyszłości organizacja ta zbliży się do unijnego wzorca, czy raczej pozostanie przy azjatyckiej zasadzie pragmatycznej współpracy przy zachowaniu pełnej suwerenności?
Największy sukces ASEAN to rozwój współpracy gospodarczej. Utworzenie Strefy Wolnego Handlu (AFTA) zniosło większość ceł między członkami, pobudzając handel i inwestycje. Dziś łączny PKB dziesiątki państw członkowskich ASEAN-u przekracza 4 biliony dolarów – gdyby traktować ją jako jednolitą gospodarkę, plasowałaby się w światowej czołówce. W 2015 r. ruszyła ASEAN Economic Community, mająca na celu stopniowe tworzenie jednolitego rynku regionalnego, choć integracja ekonomiczna ASEAN w praktyce jest wciąż ograniczona w porównaniu z Unią Europejską.
Stowarzyszenie Narodów Azji Południowo-Wschodniej, znane jako ASEAN, powstało 8 sierpnia 1967 roku w Bangkoku z inicjatywy Indonezji, Malezji, Filipin, Singapuru i Tajlandii. Celem tej organizacji było zapewnienie pokojowej współpracy w regionie w realiach zimnej wojny oraz wspieranie rozwoju gospodarczego i społecznego młodych państw postkolonialnych. Od początku ustalono zasadę nieingerowania w wewnętrzne sprawy członków – stała się ona cechą charakterystyczną „aseanowskiej drogi” współpracy.
Z czasem ASEAN objął niemal całą Azję Południowo-Wschodnią. W kolejnych dekadach dołączyły pozostałe państwa regionu, obejmując ASEAN-em niemal cały obszar Azji Południowo-Wschodniej. Dziś organizacja liczy 10 członków: ponad 680 mln ludzi, a w kolejce czeka Timor Wschodni. Mimo ogromnych różnic ustrojowych i kulturowych, państwa ASEAN łączy chęć współdziałania bez utraty suwerenności. ASEAN nigdy nie miał być „drugą Unią Europejską” – był raczej pomyślany jako luźny klub konsultacyjny. Jednak z czasem ambicje integracyjne rosły: w 2007 r. podpisano Kartę ASEAN formalizującą struktury organizacji, a w 2015 r. proklamowano utworzenie Wspólnoty ASEAN.
Obszary współpracy i najważniejsze dokonania
Na polu politycznym najważniejsze osiągnięcie to utrwalenie pokojowych relacji między krajami regionu. Od powstania ASEAN nie doszło do wojny między żadnymi dwoma członkami – co stanowi ogromną zmianę na tle wcześniejszej burzliwej historii regionu. Regularne szczyty i spotkania ministrów stworzyły platformę dialogu zastępującą wrogość. ASEAN stał się dyplomatycznym centrum regionu: na jego fora, jak ASEAN Regional Forum czy szczyt Azjo Wschodniej przybywają światowe mocarstwa, by rozmawiać o bezpieczeństwie i współpracy w Azji Południowo-Wschodniej. Dzięki temu państwa regionu zyskały wspólny głos na arenie międzynarodowej.
W dziedzinie bezpieczeństwa państwa ASEAN współpracują w zwalczaniu transnarodowych zagrożeń: terroryzm, przemyt, piractwo i zobowiązały się do pokojowego rozstrzygania sporów. Jednak zasada nieingerencji ogranicza zdolność reagowania na kryzysy wewnętrzne – dopiero po zamachu stanu w Mjanmie w 2021 r. ASEAN zdecydował się na bezprecedensowe wykluczenie przywódców junty z oficjalnych spotkań. Pokazuje to narastające napięcie między suwerennością a oczekiwaniami wspólnych działań.
Różnice między ASEAN a Unią Europejską
Choć ASEAN bywa porównywany do Unii Europejskiej, istnieją zasadnicze różnice między tymi strukturami. Model integracji jest odmienny: UE ma rozbudowane ponadnarodowe instytucje: Komisja, Parlament, Trybunał i wspólne prawo wiążące państwa członkowskie, podczas gdy ASEAN pozostaje organizacją międzyrządową. Decyzje w ASEAN zapadają jednomyślnie, gdzie każde państwo ma prawo weta, co oznacza, że tempo i zakres integracji wyznacza ostrożniejszy z partnerów. Brakuje mechanizmu głosowania większościowego, tak powszechnego w UE. Sekretariat ASEAN pełni jedynie funkcje administracyjne – nie jest "rządem" regionalnym.
Zakres integracji również jest nieporównywalny. Unia Europejska ma jednolity rynek: swobodny przepływ towarów, usług, osób i kapitału, unię celną, wspólną walutę euro (w większości państw) i rozbudowane wspólne polityki. ASEAN natomiast ograniczył się do zniesienia ceł wewnętrznych – brak unii celnej, brak swobodnej migracji między krajami, brak wspólnej waluty czy budżetu regionalnego. Integracja odbywa się raczej poprzez stopniowe ułatwienia dla biznesu niż tworzenie jednego organizmu państwowego.
Wspólne wartości to kolejna kwestia: deklaratywnie UE stawia na demokrację i prawa człowieka, choć jak wiemy, te hasła są wykorzystywane do wewnętrznych nacisków politycznych, podczas gdy w ASEAN współistnieją różne ustroje i panuje zasada, że partnerzy publicznie nie krytykują się nawzajem. Brak więc w Azji Południowo-Wschodniej nacisku na jednolite standardy polityczne, co z jednej strony sprzyja spójności organizacji, z drugiej – odróżnia ją od Unii.
Czy ASEAN może stać się w pełni zintegrowanym blokiem?
Czy w przyszłości ASEAN ewoluuje w kierunku bloku integracyjnego porównywalnego z UE? Z jednej strony wspólne działania przynoszą korzyści – większa siła w relacjach z Chinami czy USA, atrakcyjność inwestycyjna dużego rynku – co zachęca część przywódców do pogłębiania współpracy. Z drugiej strony, zróżnicowanie ustrojów i kultur oraz przywiązanie do suwerenności sprawiają, że wizja "azjatyckiej UE" wydaje się odległa. ASEAN nie planuje tworzenia ponadnarodowych instytucji czy unii politycznej – raczej będzie wzmacniać współpracę małymi krokami w obecnym modelu. Przyszłość pokaże, w jakim kierunku podąży ta azjatycka wspólnota.