Grecki europoseł: Powstanie Warszawskie jest jednym z najbardziej heroicznych wydarzeń

Jakub Jóźwiak: Dziś przypada 81. rocznica wybuchu Powstania Warszawskiego. 1 sierpnia 1944r. Polacy powstali przeciwko niemieckiej okupacji i przez 63 dni walczyli o wyzwolenie swej ojczyzny. W odwecie, Niemcy dokonali masowych zbrodni na bezbronnych cywilach stolicy, a sama Warszawa została zrównana z ziemią po upadku powstania. Jakie myśli przychodzą panu na temat Powstania Warszawskiego?

Emmanouil Fragkos: Powstanie Warszawskie jest jednym z najbardziej wstrząsających i heroicznych wydarzeń w historii Europy XX wieku. Był to akt poświęcenia całego narodu, który zdecydował się przeciwstawić nieludzkiej obcej okupacji, broniąc swojego honoru, swojej wiary i wolności ojczyzny, nawet kiedy zwycięstwo wydawało się niemożliwe.

Dla Greka, Powstanie Warszawskie kojarzy się z wyjściem z Messolongi z 1826r., kiedy oblężeni mieszkańcy Messolongi, woląc śmierć niż poddanie się Osmanon, przerwali kordon i wyszli z bronią w ręku, w tym kobiety, dzieci i starcy, wiedząc, że niewielu z nich przeżyje. Podobnie jak w Warszawie, opór ten nie miał tylko znaczenia militarnego. Był przede wszystkim aktem wiary i odwagi, moralnym przesłaniem dla przyszłych pokoleń.

Polski duch, który rozpalił warszawskich powstańców, czerpał siłę z tradycji, wiary chrześcijańskiej i pamięci historycznej narodu, który nigdy się nie poddał, nawet gdy jego ojczyzna zniknęła z map. 1 sierpnia to nie tylko dzień pamięci. To przypomnienie o obowiązku przeciwstawiania się wszelkim formom tyranii, z wiarą w Boga i miłością do ojczyzny.

W pierwszych dniach Powstania Warszawskiego, Niemcy zamordowali dziesiątki tysięcy bezbronnych mieszkańców stolicy. Największe zbrodnie są znane jako rzeź Woli oraz rzeź Ochoty. Czy ma pan wiedzę o tych zbrodniach?

Tak, zbrodnie na Woli i Ochocie należą do najczarniejszych kart w historii II wojny światowej. Akty niewyobrażalnego okrucieństwa ze stron nazistów, którzy w odwecie za heroiczny zryw warszawiaków wymordowali dziesiątki tysięcy cywilów. Kobiety, dzieci, starcy, a nawet księży i lekarzy. To nie była tylko operacja wojskowa. To było zorganizowane ludobójstwo z zamiarem unicestwienia polskiej tożsamości i polskiego ducha.

Dla nas, Greków, zbrodnie te znacząco przypominają masakry w takich miejscach jak Kalawrita czy Distomo, gdzie niemieckie oddziały wymordowały bezbronnych mieszkańców wiosek, często z taką samą sadystyczną dzikością, w celu zasiania terroru i stłumienia jakiegokolwiek oporu.

Zarówno w Polsce, jak i w Grecji, okupant walczył nie tylko z wojskami, ale z całymi narodami. Jednak w obu przypadkach, ból przekształcił się w pamięć, a pamięć w godność narodową. Rzeź Woli oraz masakra w Distomo nie zostały zapomniane. Są tragicznymi kamieniami milowymi w nowoczesnej historii Europy, które powinny przypominać nam o cenie wolności i znaczeniu „Nigdy więcej”.

Obchody rocznicy wybuchu Powstania Warszawskiego i jego tragicznych skutków są kolejną okazją by poruszyć kwestię reparacji wojennych. Miesiąc temu, w Parlamencie Europejskim w Brukseli odbyła się wystawa pt. „Dziedzictwo wojny. Straty wojenne Polski i Grecji – Droga do Pamięci i Sprawiedliwości”, którą zorganizował pan wraz z europosłem Arkadiuszem Mularczykiem. Jakie były reakcje kolegów z EKR, a także z innych frakcji w Parlamencie Europejskim?

Wystawa „Dziedzictwo wojny – Straty Polski i Grecji” była głęboko wzruszającą dla tych, którzy wzięli w niej udział, a także historycznie udokumentowaną inicjatywą, która otwiera wciąż otwarte rany zarówno narodu polskiego, jak i greckiego. Wraz z moim kolegą i przyjacielem Arkadiuszem Mularczykiem, chcieliśmy podkreślić nie tylko straty materialne i ludzkie poniesione przez oba kraje podczas II wojny światowej, ale także kwestię moralnego i historycznego zadośćuczynienia poprzez reparacje wojenne.

Reakcje naszych kolegów z frakcji Europejskich Konserwatystów i Reformatorów (EKR) były szczególnie pozytywne. Było autentyczne zainteresowanie i szacunek dla prawdy historycznej i potrzeby sprawiedliwości, mimo upływu dekad. Ich poparcie było wyraźne, ponieważ zdają sobie sprawę, że jedności europejskiej nie można zbudować na zapomnieniu lub niedokończonych rozliczeniach.

Warto zauważyć, że były głosy również z innych ugrupowań politycznych, które uznawały słuszne żądania zarówno Polski, jak i Grecji. Mogą istnieć różnice polityczne, ale skala zbrodni i potrzeba sprawiedliwości historycznej nie znają granic partyjnych. Szczególnie w Grecji jest to kwestia, która łączy nas wszystkich.

Kiedy mówimy o niemieckich zbrodniach w Grecji podczas II wojny światowej, mamy świadomość, że w Polsce są one mało znane. Czy mógłby pan w kilku słowach przybliżyć realia niemieckiej okupacji w Grecji? Co jest jej największym symbolem?

Emmanouil Fragkos: Kalawrita (małe miasteczko na Peloponezie – przyp. JJ) jest najbardziej charakterystycznym i tragicznym przykładem nazistowskich zbrodni w Grecji.13 grudnia 1943 r. niemieckie oddziały zgromadziły wszystkich mężczyzn i chłopców powyżej 13. roku życia na jednym z pobliskich wzgórz i dokonały egzekucji. W ciągu kilku godzin zginęło ponad 500 osób. W tym samym czasie, podpalono miasto i spalono żywcem dziesiątki kobiet, dzieci i starszych, którzy schronili się w tamtejszej szkole. Był to akt zemsty za opór Greków, bez żadnego uzasadnienia militarnego, jedynie akt terroru poprzez eksterminację ludności cywilnej, aby „dać przykład”. Podobnie czyniono w Polsce.

Niestety, Kalawrita nie jest wyjątkiem. Podobne okrucieństwa miały miejsce w Distomo (miasteczko w Boecji, w środkowej części Grecji – przyp. JJ) w czerwcu 1944r., gdzie Niemcy w bestialski sposób zamordowali ponad 200 mieszkańców, w tym niemowlęta oraz w Kommeno (miejscowość w Epirze, w północno-zachodniej części Grecji – przyp. JJ), gdzie w sierpniu 1943 r. w ciągu kilku godzin stracono 317 cywilów.

Miejscowości te, podobnie jak i Warszawa, stały się symbolami oporu, poświęcenia i pamięci. Wspólny los i pamięć historyczna Polski i Grecji w ogniu II wojny światowej nie łączy nas jako ofiary, ale także jako narody, które czerpały z wiary, rodziny i ojczyzny by znów powstać. I to jest przesłanie, które musimy zachować dla przyszłych pokoleń.

Czy w pana jest szansa na współpracę między Warszawą a Atenami w najbliższej przyszłości, aby wspólnymi siłami wezwać rząd w Berlinie do zapłaty reparacji wojennych? Czy wierzycie, że pozostałe państwa członkowskie UE mogłyby wesprzeć działania Polski i Grecji w tej sprawie?

Emmanouil Fragkos: Oczywiście. Grecja i Polska mają wszelkie powody, by zjednoczyć swoje głosy we wspólnym froncie sprawiedliwości historycznej. Oba nasze narody były jednymi z największych ofiar niemieckiej okupacji: doświadczyły masowych egzekucji, zrównania z ziemią całych społeczności oraz utraty nieobliczalnych zasobów kulturowych i gospodarczych. Żądanie reparacji to znacznie więcej niż kwestia roszczeń finansowych. To kwestia moralnej i historycznej restytucji.

Współpraca między Grecją i Polską, jak to już miało miejsce w przypadku wystawy w Parlamencie Europejskim, może przekształcić się w strategiczny sojusz, który będzie podnosił sprawę roszczeń z powagą, dokumentacją i międzynarodowym oddźwiękiem. Szczególnie za pośrednictwem instytucji takich jak Parlament Europejski i Rada Europy (a miejmy nadzieję, że w przyszłości także Rada Europejska …), wspólne działania mogą mieć realny wpływ.

Jeśli chodzi o inne państwa członkowskie, są głosy, zarówno na Bałkanach, jak i w Europie Środkowej, które zmierzyły się z podobnymi okrucieństwami i mogłyby okazać solidarność. Nie chodzi o to, by zwracać się przeciwko dzisiejszym Niemcom, ale by wezwać do uczciwego i sprawiedliwego zamknięcia historycznych ran.

Europa, której chcemy, nie może być budowana na zapomnieniu i zniekształceniu historii ale na prawdzie i sprawiedliwości, a Grecja i Polska, dwa narody o głębokich chrześcijańskich korzeniach i doświadczeniu w walce o wolność, mogą poprowadzić na tej drodze z godnością, pamięcią historyczną i wiarą w sprawiedliwość. Nadszedł czas działania.

Poniżej prezentujemy wywiad po grecku. Mamy nadzieję, że nieco przybliży on Grekom temat Powstania Warszawskiego.

Κάθε χρόνο, την 1^η Αυγούστου, οι Πολωνοί αποτίουν φόρο τιμής στους εξεγερμένους της Βαρσοβίας, οι οποίοι θυσίασαν τη ζωή τους για μια ελεύθερη Πολωνία. Η πιο συγκινητική στιγμή των εορτασμών είναι η ώρα «W» (5:00 μ.μ.), όταν οι σειρήνες ηχούν σε όλη τη χώρα – σε ανάμνηση της συμβολικής έναρξης της εξέγερσης. Ολόκληρη η Βαρσοβία σταματά για ένα λεπτό για να τιμήσει το θάρρος και τη θυσία των εξεγερμένων. Σύμφωνα με τον Έλληνα ευρωβουλευτή Εμμανουήλ Φράγκο, μέλο της ομάδας των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών (ECR), η 1^η Αυγούστου δεν είναι μόνο ημέρα μνήμης, αλλά και υπενθύμιση του καθήκοντος να αγαπά κανείς την πατρίδα του και να αντιστέκεται στο κακό.

Ιάκωβος Γιούζβιακ: Σήμερα πέφτει η επέτειος της εξέγερσης της Βαρσοβίας. Την 1η Αυγούστου 1944, οι Πολωνοί ξέσπασαν κατά της γερμανικής κατοχής και για 63 ημέρες πολέμησαν για την απελευθέρωση της πατρίδος. Ως αντίποινα, οι Γερμανοί προχώρησαν σε μαζικά εγκλήματα κατά των άοπλων πολιτών της πρωτεύουσας, ενώ η ίδια η Βαρσοβία ισοπεδώθηκε μετά την πτώση της Εξέγερσης. Τι σκέψεις σας έρχονται για την εξέγερση της Βαρσοβίας;

Εμμανουήλ Φράγκος: Η εξέγερση της Βαρσοβίας αποτελεί έναν από τους πιο συγκλονιστικούς και ηρωικούς σταθμούς της ευρωπαϊκής ιστορίας του 20ού αιώνα. Αποτέλεσε μια πράξη αυτοθυσίας ενός ολόκληρου λαού, που αποφάσισε να σταθεί όρθιος απέναντι στην απάνθρωπη ξένη κατοχή, υπερασπιζόμενος την τιμή, την πίστη και την ελευθερία της πατρίδας του, ακόμη κι όταν η νίκη φάνταζε ανέφικτη.

Για έναν Έλληνα, η εξέγερση αυτή θυμίζει έντονα την Έξοδο του Μεσολογγίου το 1826, όταν οι πολιορκημένοι Μεσολογγίτες, προτιμώντας τον θάνατο από την υποταγή στους Οθωμανούς, έσπασαν τον κλοιό και βγήκαν με τα όπλα στα χέρια, γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι μαζί, γνωρίζοντας πως ελάχιστοι θα επιβιώσουν. Όπως και στη Βαρσοβία, η αντίσταση αυτή δεν είχε μόνο στρατιωτική σημασία. Ήταν κυρίως μια πράξη πίστης και τιμής, ένα ηθικό μήνυμα προς τις επόμενες γενιές.

Η πολωνική ψυχή που φλόγισε τους μαχητές της Βαρσοβίας αντλούσε δύναμη από την παράδοση, τη χριστιανική πίστη και την ιστορική μνήμη ενός λαού που ποτέ δεν υπέκυψε, ακόμη και όταν η πατρίδα του σβήστηκε από τον χάρτη. Η 1η Αυγούστου δεν είναι μόνο ημέρα μνήμης. Αποτελεί υπενθύμιση του καθήκοντος να στεκόμαστε όρθιοι, με πίστη στον Θεό και αγάπη για την πατρίδα, απέναντι σε κάθε μορφή τυραννίας.

Στις πρώτες μέρες της Εξέγερσης της Βαρσοβίας, οι Γερμανοί δολοφόνησαν δεκάδες χιλιάδες ανυπεράσπιστους κατοίκους της πρωτεύουσας. Τα μεγαλύτερα εγκλήματα είναι γνωστά ως «Σφαγή της Βόλα» και «Σφαγή της Οχότα» (οι ονομασίες προέρχονται από τις συνοικίες της Βαρσοβίας). Έχετε μήπως ακούσει για αυτά τα εγκλήματα;

Ναι, τα εγκλήματα της Βόλα και της Οχότα είναι από τις πιο μαύρες σελίδες στην ιστορία του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Πράξεις απερίγραπτης θηριωδίας από τις ναζιστικές δυνάμεις, οι οποίες, σε αντίποινα για την ηρωική Εξέγερση της Βαρσοβίας, δολοφόνησαν δεκάδες χιλιάδες άμαχους. Γυναίκες, παιδιά, ηλικιωμένους, ακόμη και ιερείς και γιατρούς. Δεν επρόκειτο απλώς για στρατιωτικές επιχειρήσεις. Ήταν μια οργανωμένη γενοκτονία με στόχο την εξόντωση της πολωνικής ταυτότητας και ψυχής.

Για εμάς τους Έλληνες, αυτά τα εγκλήματα θυμίζουν έντονα τα Ολοκαυτώματα σε τόπους όπως τα Καλάβρυτα και το Δίστομο, όπου τα γερμανικά στρατεύματα κατέσφαξαν άμαχους χωρικούς, συχνά με την ίδια σαδιστική αγριότητα, για να σπείρουν τον τρόμο και να καταστείλουν κάθε αντίσταση.

Τόσο στην Πολωνία όσο και στην Ελλάδα, ο κατακτητής δεν πολεμούσε μόνο στρατούς, αλλά ολόκληρους λαούς. Και στις δύο περιπτώσεις, όμως, ο πόνος μετατράπηκε σε μνήμη, και η μνήμη σε εθνική αξιοπρέπεια. Η Σφαγή της Βόλα και η Σφαγή του Διστόμου δεν ξεχνιούνται. Αποτελούν τραγικά ορόσημα της σύγχρονης Ευρωπαϊκής ιστορίας που πρέπει να μας θυμίζουν το τίμημα της ελευθερίας και τη σημασία του «Ποτέ Ξανά».

Η επέτειος της Εξέγερσης της Βαρσοβίας και οι τραγικές συνέπειες είναι άλλη μια ευκαιρία να αναφέρουμε το θέμα των πολεμικών αποζημιώσεων. Πριν από ένα μήνα, στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, στις Βρυξέλλες, φιλοξενήθηκε η φωτογραφική έκθεση: «Κληρονομιά πολέμου – Οι απώλειες της Πολωνίας και της Ελλάδας: Μια πορεία προς τη μνήμη και τη δικαιοσύνη», για την οποία ήσασταν υπεύθυνος μαζί με τον Πολωνό ευρωβουλευτή Αρκάντιους Μουλάρτσικ, με τον οποίο συνεργάζεστε στα πλαίσια των Ευρωπαίων Συντηρητικών και Μεταρρυθμιστών. Ποιές ήτανε οι αντιδράσεις των συνάδελφων τόσο από το ECR, όσο και από τις άλλες πολιτικές ομάδες του Ευρωκοινοβουλίου.

Η έκθεση «Κληρονομιά πολέμου – Οι απώλειες της Πολωνίας και της Ελλάδας» ήταν μια βαθιά συγκινητική για όσους παρευρέθηκαν, και ιστορικά τεκμηριωμένη πρωτοβουλία, που αγγίζει μια πληγή ακόμα ανοιχτή τόσο για τον πολωνικό όσο και για τον ελληνικό λαό. Μαζί με τον συνάδελφο και φίλο Αρκάντιους Μουλάρτσικ, θέλαμε να αναδείξουμε όχι μόνο τις υλικές και ανθρώπινες απώλειες που υπέστησαν οι δύο χώρες κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, αλλά και το ζήτημα της ηθικής και ιστορικής αποκατάστασης μέσω των πολεμικών αποζημιώσεων.

Οι αντιδράσεις των συναδέλφων από την πολιτική μας ομάδα, τους Ευρωπαίους Συντηρητικούς και Μεταρρυθμιστές (ECR), ήταν ιδιαιτέρως θετικές. Υπήρξε αληθινό ενδιαφέρον και σεβασμός για την ιστορική αλήθεια και την ανάγκη να αποδοθεί δικαιοσύνη, ακόμα κι αν πέρασαν δεκαετίες. Η στήριξή τους ήταν ξεκάθαρη, γιατί αναγνωρίζουν ότι η ευρωπαϊκή ενότητα δεν μπορεί να χτιστεί πάνω στη λησμονιά των ετών ή σε ημιτελείς λογαριασμούς.

Αξίζει να σημειωθεί ότι ακόμη και από άλλες πολιτικές ομάδες υπήρξαν φωνές που αναγνώρισαν το δίκαιο αίτημα τόσο της Πολωνίας όσο και της Ελλάδας. Μπορεί να υπάρχουν πολιτικές διαφορές, αλλά η φρίκη των εγκλημάτων και η ανάγκη ιστορικής δικαιοσύνης δεν γνωρίζουν κομματικά όρια. Ιδιαιτέρως στην Ελλάδα, πρόκειται για ένα θέμα που μας ενώνει όλους.

Όπως η Βαρσοβία θρηνεί τις ισοπεδωμένες συνοικίες της και τις εκατόμβες αμάχων, έτσι και η Ελλάδα θυμάται το Δίστομο, τα Καλάβρυτα, το Κομμένο. Η κοινή αυτή πορεία στη μνήμη μάς ενώνει ως έθνη που δεν ζητούν εκδίκηση, αλλά αξιοπρέπεια και ηθική αποκατάσταση. Και αυτό το μήνυμα προσπαθούμε να μεταφέρουμε στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο: χωρίς αλήθεια και δικαιοσύνη, δεν υπάρχει πραγματική συμφιλίωση.

Τα γερμανικά εγκλήματα στην Ελλάδα κατά την διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου είναι ελάχιστα γνωστά στην Πολωνία. Θα μπορούσατε με λίγα λόγια να περίγραψετε την πραγματικότητα της Κατοχής και ποιά είναι τα μεγαλύτερα σύμβολά της;

Τα Καλάβρυτα είναι το πιο χαρακτηριστικό και τραγικό παράδειγμα της ναζιστικής θηριωδίας στην Ελλάδα. Στις 13 Δεκεμβρίου 1943, τα γερμανικά στρατεύματα κατοχής συγκέντρωσαν όλους τους άνδρες και αγόρια άνω των 13 ετών σε έναν λόφο έξω από την πόλη και τους εκτέλεσαν μαζικά. Πάνω από 500 ψυχές χάθηκαν μέσα σε λίγες ώρες. Ταυτόχρονα, πυρπόλησαν την πόλη και έκαψαν ζωντανές δεκάδες γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένους που είχαν καταφύγει στο σχολείο. Ήταν μια πράξη εκδίκησης για την αντίσταση των Ελλήνων, χωρίς καμία στρατιωτική λογική, μόνο ως πράξη τρομοκράτησης, μέσα από την εξόντωση του άμαχου πληθυσμού, προς "παραδειγματισμό". Όπως έκαναν και στην Πολωνία.

Δυστυχώς, τα Καλάβρυτα δεν ήταν η εξαίρεση. Ανάλογες φρικαλεότητες συνέβησαν στο Δίστομο (Ιούνιος 1944), όπου οι Γερμανοί σκότωσαν με απάνθρωπο τρόπο πάνω από 200 κατοίκους, μεταξύ των οποίων βρέφη, και στο Κομμένο Άρτας, όπου 317 άμαχοι εκτελέστηκαν μέσα σε λίγες ώρες τον Αύγουστο του 1943.

Αυτά τα χωριά, όπως και η Βαρσοβία, έγιναν σύμβολα της αντίστασης, της θυσίας και της μνήμης. Η κοινή μοίρα και ιστορική μνήμη Πολωνίας και Ελλάδας μέσα στη φωτιά του Β' Παγκοσμίου Πολέμου δεν μας ενώνει μόνο ως θύματα, αλλά και ως λαούς που άντλησαν από την πίστη, την οικογένεια και την πατρίδα τη δύναμη να ξανασταθούν όρθιοι. Και αυτό είναι ένα μήνυμα που οφείλουμε να κρατήσουμε ζωντανό στις επόμενες γενιές.

Κατά την άποψή σας, υπάρχει πιθανότητα να συνεργαστεί η Αθήνα με τη Βαρσοβία στο προσεχές μέλλον, ώστε να ενώσουν τις δυνάμεις τους και να καλέσουν από κοινού το Βερολίνο να πληρώσει τις αποζημιώσεις; Πιστεύετε ότι άλλα κράτη-μέλη θα μπορούσαν να στηρίξουν την Ελλάδα και την Πολωνία σε αυτόν τον αγώνα;

Απολύτως. Η Ελλάδα και η Πολωνία έχουν κάθε λόγο να ενώσουν τις φωνές τους σ’ ένα κοινό μέτωπο ιστορικής δικαιοσύνης. Αμφότερα τα έθνη μας υπήρξαν από τα μεγαλύτερα θύματα της ναζιστικής κατοχής: υπέστησαν μαζικές εκτελέσεις, ισοπέδωση ολόκληρων κοινοτήτων και απώλεια ανυπολόγιστων πολιτισμικών και οικονομικών πόρων. Η διεκδίκηση των αποζημιώσεων είναι κάτι πολύ περισσότερο από θέμα οικονομικής απαίτησης. Είναι θέμα ηθικής και ιστορικής αποκατάστασης.

Η συνεργασία Ελλάδας και Πολωνίας, όπως ήδη υλοποιήθηκε με την έκθεση στο Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, μπορεί να εξελιχθεί σε μια στρατηγική συμμαχία, που θα προωθήσει το αίτημα με σοβαρότητα, τεκμηρίωση και διεθνή απήχηση. Ειδικά μέσα από θεσμούς όπως το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο και το Συμβούλιο της Ευρώπης (και ελπίζουμε στο μέλλον και στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο...), η κοινή δράση μπορεί να έχει πραγματικό αντίκτυπο.

Όσον αφορά τα υπόλοιπα κράτη-μέλη, υπάρχουν φωνές, και στα Βαλκάνια και στην Κεντρική Ευρώπη, που αντιμετώπισαν ανάλογες φρικαλεότητες και θα μπορούσαν να δείξουν αλληλεγγύη. Το θέμα δεν είναι να στραφούμε ενάντια στη σημερινή Γερμανία, αλλά να ζητήσουμε ένα ειλικρινές και δίκαιο κλείσιμο ιστορικών πληγών.

Η Ευρώπη που θέλουμε δεν χτίζεται στη λήθη, αλλά στην αλήθεια και στη δικαιοσύνη. Και η Ελλάδα με την Πολωνία, δύο έθνη με βαθιές χριστιανικές ρίζες και εμπειρία αγώνων για την ελευθερία, μπορούν να ηγηθούν σ’ αυτή την πορεία με αξιοπρέπεια, ιστορική μνήμη και πίστη στη δικαιοσύνη. Έχει έρθει η ώρα των πράξεων.