Gnostycyzm jako nazwa niektórych prądów filozoficznych i religijnych o mistycznym ukierunkowaniu, które powstały na przełomie I-IV wieku pojawiła się dopiero w XX wieku. Zaproponowali ją badacze doktryn i ruchów religijnych.
Doktryny te charakteryzowały się specyficznym dualizmem, łączącym chrześcijaństwo z pogaństwem. Jedną z głównych zasad gnostycyzmu była idea, że gnostykiem nie można zostać. Gnostycy uważali, że ich wierzeń nie przyjmuje się tak, jak innych religii. Oznacza to, że gnostycyzm powinien narodzić się w sercu. To tak jakby gnostycyzm wybierał człowieka, a nie człowiek gnostycyzm.
Dualistyczny gnostycyzm zakładał, że świat to pole walki sił światła i ciemności. Natchnionymi pismami gnostyków były pisma chrześcijańskie, uznane w katolicyzmie za apokryfy. Gnostycy interpretując je, tworzyli dzieła o przekazie gnostyckim. Wśród takich pism znalazły się m.in. Ewangelia Judasza, Ewangelia Tomasza, czy Ewangelia Marii. To również znana dziś Ewangelia Dzieciństwa Jezusa.
Gnostycyzm a gnoza
Zdaniem gnostyków, człowiek został niejako "wrzucony" do świata, który jest mu wrogi. Tego świata nie zna prawdziwy Bóg, a jedynie Demiurg, który jest stwórcą świata materialnego. Człowiek został oddzielony od Boga i może się z nim na nowo połączyć, właśnie dzięki zbawieniu. Gnostycy charakteryzowali się chęcią poznania, zdobycia wiedzy i świadomości na temat swojej wiary. Wiedza ta jest według nich narzędziem do samozbawienia.
Formą tej świadomości jest gnoza. Warto jednak podkreślić, że przez wiele lat istniał problem w zdefiniowaniu, czym jest gnostycyzm oraz gnoza. W 1966 roku we Włoszech odbył się Międzynarodowy Kongres, na którym opracowano definicję gnozy i gnostycyzmu. O ile z gnostycyzmem nie ma większego problemu, gdyż odnosi się do grupy systemów i prądów religijnych. W kwestii gnozy ustalono, że "nie każda gnoza jest gnostycyzmem, lecz jedynie ta, która w tym kontekście zawiera wyobrażenie identyczności natury boskości z (boską) iskrą (w duszy ludzkiej), która ma zostać ponownie ożywiona i przywrócona do dawnego stanu". Cytat ten pochodzi z opracowanej na kongresie pozycji "Początki gnostycyzmu".
Choć gnoza oznacza poznanie i wiedzę to jednak jest to poznanie wychodzące poza intelekt i rozum. Jest to raczej forma duchowego doświadczenia. Człowiek może go doświadczyć za pomocą objawienia lub pewnego rodzaju wtajemniczenia. Ta druga opcja oznacza zainicjowanie "procesu samoprzemiany", który ma być niejako "instrumentem poznawczym" umożliwiającym uzyskanie objawienia. Proces ten jest możliwy dzięki ćwiczeniom i medytacjom.
Pragnieniem gnostyka jest powrót do jego prawdziwej ojczyzny, która miałaby znajdować się poza kosmosem. Świat, w którym żyjemy, dla gnostyka jest więzieniem, w którym dominuje zło i cierpienie. Przez gnostyków nazywany często "ciemnym domem" lub "domem śmierci". Z kolei ten "inny świat" pełny szczęścia jest dostępny tylko dla gnostyków. Tylko oni mają prawo do niego powrócić, po dostąpieniu gnozy.
Cechy gnostycyzmu
Ze względu na mnogość ruchów i prądów filozoficznych kryjących się pod pojęciem gnostycyzmu nie da się ich wyszczególnić i scharakteryzować. Jednak są ogólne cechy, które łączą ruchy gnostycyzmu, pozwalające opisać, czym ten system jest. Po pierwsze, ze względu na aspekt teologiczny możemy wyróżnić radykalny transcendentyzm, czyli przeciwstawienie Boga i świata duchowego światu materialnemu, stworzonemu przez określonego demiurga. Drugą cechą jest antykosmizm. To jest wrogość wobec tego świata, w którym żyjemy. Świata, który jest materialny i został stworzony przez demiurga.
W aspekcie antropologicznych charakterystyczną cechą jest koncepcja człowieka, który składa się z ciała, ducha i duszy, a dodatkowo ezoteryzm, który zakłada istnienie takiego poznania, które jest dostępne tylko dla wybranych, czyli gnostyków.
W kontekście eschatologicznym gnostycyzm wyróżnia się przekonaniem, że człowiek może zostać wyzwolony z tego świata oraz spod władzy demiurga, dzięki gnozie, czyli poznaniu, doświadczeniu i wtajemniczeniu.
Gnostycyzm charakteryzuje się również postawą skrajnie ascetyczną, a w niektórych ruchach z kolei odrzucającą wszelkie prawa moralne. W aspekcie społecznym gnostycyzm wyróżnia się dużym pluralizmem, a co za tym idzie także indywidualizmem.
Gnostycyzm chrześcijański?
Na przestrzeni wieków gnostycyzm przejawiał się głównie w czterech formach. To gnostycyzm pogański, żydowski czy synkretyczny. Ostatnią formą jest gnostycyzm chrześcijański.
Warto zastanowić się czym charakteryzował się gnostycyzm chrześcijański. "Kościelni" badacze systemu podzielili go na dwie różne formy: gnostycyzm ortodoksyjny oraz gnostycyzm heretycki. Jerzy Prokopiuk w swoim artykule "Gnoza i gnostycyzm" na stronie www.gnosis.art.pl uważa, że pierwszym gnostykiem mógł być Jezus Chrystus. "Również w pismach jego dwóch największych uczniów — Jana Ewangelisty i Pawła z Tarsu — gnoza zajmuje poczesne miejsce. Jednakże synkretystyczna religia zwana chrześcijaństwem i jej cztery Kościoły — judeochrześcijański, greckoortodoksyjny, rzymskokatolicki i protestancki (w jego licznych sektach) — w toku swych dziejów sformułowały podział chrześcijaństwa na »ortodoksyjne« (prawowierne) i »heretyckie« (nieprawowierne) i »zawłaszczyły« sobie Chrystusa Jezusa, Jana i Pawła, ich naukę we własnej interpretacji uważając za prawdziwą, wszelkie zaś inne jej interpretacje uznając za fałszywe" – czytamy w artykule. Zdaniem autora Kościół do dziś zwalcza gnostycyzm, godząc się jedynie na niektóre, ortodoksyjne watki nauki gnostycznej.
Gnostycy chrześcijańscy uważali, że istotą chrześcijaństwa jako religii jest poznanie wydarzenia, jakim było zbawcze Wcielenie się Słowa Bożego w Jezusie Chrystusie. Dzięki przyjęciu chrztu nad Jordanem Jezus miał stać się "nosicielem Boga". Podwaliną gnostycyzmu chrześcijańskiego była Jezusowa nauka – uniwersalna, kierowana do wszystkich i jednocześnie do każdego z osobna.
Gnostycyzm chrześcijański kształtował się na przełomie I i II wieku po narodzeniu Chrystusa. Wtedy to kiełkujące chrześcijaństwo zaczęło mieszać się z wierzeniami pogańskimi oraz helleńską myślą filozoficzną. W rzeczywistości nie można mówić o gnostycyzmie chrześcijańskim, gdyż chrześcijaństwo i nurt gnostycki wzajemnie się wykluczają.
Podczas gdy, gnostycy uważają materię za złą i są przekonani o dualizmie w kwestii ducha i materii, to jednak Kościół naucza o jedności ciała i duszy, wskazując, że ciało jest świątynią Ducha Świętego, a Księga Rodzaju podaje, że widział Bóg, że "wszystko co stworzył było dobre".
Kolejną zasadniczą różnicą jest podejście do kwestii zbawienia. Gnostycy uważają, że zbawienie można osiągnąć dzięki poznaniu, znajomości wiedzy o boskości. Tymczasem chrześcijaństwo to nauka o zbawieniu z wiary w Jezusa Chrystusa.
Czytaj też:
Lefebryści. Sekta czy schizma w Kościele Katolickim?Czytaj też:
Ks. Isakowicz-Zaleski: Unia ma dziś wymiar antychrześcijański