Zagadnienie nowoczesności analizujemy z perspektywy historii sztuki, koncentrując się przede wszystkim na sztukach pięknych, architekturze i designie. Seria „4 × nowoczesność” będzie prezentować różnorodne interpretacje „nowoczesności” w czterech okresach historii Polski. Pierwszy z nich to ostatnie dekady zaborów, drugi obejmie czasy II Rzeczypospolitej, trzeci będzie się koncentrować na Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, a czwarty – na czasach nam współczesnych rozpoczętych w 1989 roku wraz z odzyskaną suwerennością w III Rzeczypospolitej. Pierwsza wystawa, zatytułowana „Polskie style narodowe 1890–1918”, dotyczy przełomu XIX i XX wieku, kiedy idee modernizacyjne wiązały się bezpośrednio z odrodzeniem narodowym, promowanym przede wszystkim przez twórców Młodej Polski. Specyfiką tych czasów w całej Europie było poszukiwanie odrębnego stylu, który miał podkreślić narodowe odrębności i aspiracje, zwłaszcza w państwach uznawanych dotąd za europejskie peryferia, w tym szczególnie wśród narodów pozbawionych własnej państwowości i zamieszkujących imperia Habsburgów, Romanowów i Hohenzollernów. Dla twórców nowych stylów głównym punktem odniesienia i inspiracją stała się twórczość ludowa, ponieważ dostrzegano w niej złożone treści ideowe i symboliczne niezmienione przez wieki, zachowujące pierwotne formy poszczególnych kultur narodowych. W wypadku Polski powstanie nowego stylu miało także potwierdzić kulturową odrębność nieistniejącego państwa od zaborczych mocarstw – mówi autor scenariusza wystawy i pomysłodawca serii „4 × nowoczesność” prof. dr hab. Andrzej Szczerski.
Na wystawie w Gmachu Głównym MNK prezentowanych jest około 500 obiektów: obrazy, rzeźby, grafiki, akwarele, rysunki, meble, przedmioty codziennego użytku, plakaty, fotografie, książki, stroje i tkaniny. Większość tych eksponatów pochodzi z kolekcji MNK, natomiast około 50 zostało wypożyczonych z ponad 30 muzeów oraz kolekcji prywatnych.
Przestrzeń Sali Wystaw Zmiennych na parterze została podzielona na pięć części. W pierwszej, centralnej, prezentowany jest ubiór narodowy. Barwne stroje kontuszowe przywodzą na myśl bogate okrycia XVIII-wiecznych magnatów. Kontrastują z nimi kontusze i żupany w ciemnych kolorach, zgodnie z modą męską przełomu XIX i XX wieku. Ten przegląd mody uzupełniają skromne mieszczańskie czamary noszone przez postępowych demokratów, nawet tych wywodzących się z tak potężnych rodów arystokratycznych jak Sapiehowie.
Dużo miejsca i uwagi poświęcono stylowi zakopiańskiemu, powstałemu na początku lat 90.
XIX wieku. Jego twórcą był mieszkający wtedy w Zakopanem malarz i krytyk sztuki Stanisław Witkiewicz, który zainspirował się sztuką i budownictwem góralskim Podhala, dostrzegając w nich pierwotny „alfabet” sztuki narodowej. Styl zakopiański znalazł uznanie wśród góralskich, ale też zawodowych architektów i projektantów we wszystkich zaborach. W tym stylu powstało wiele willi, dworów, kamienic, kaplic wraz z aranżacjami wnętrz i wyposażeniem. W tej części ekspozycji można zobaczyć m.in. obrazy Jacka Malczewskiego, Leona Wyczółkowskiego, Stanisława Witkiewicza, Stanisława Wyspiańskiego, Władysława Ślewińskiego, rzeźby Wojciecha Brzegi, projekty willi w stylu zakopiańskim, ich bogate wyposażenie, w tym liczne meble, zastawy stołowe, sztućce, świeczniki. Na wystawie można też podziwiać suknię w stylu zakopiańskim, obuwie, koronki i spinki. Pokaz stylu zakopiańskiego uzupełniają szkicowniki, projekty i fotografie ukazujące m.in. autentyczne wnętrza czy ówczesnych górali.
Trzecią część wystawy poświęcono Huculszczyźnie – regionowi w Karpatach Wschodnich, który miał ważne znaczenie dla twórców stylu narodowego we Lwowie. Kultura ludowa Hucułów inspirowała artystów zarówno polskich, jak i ukraińskich, szukających źródeł nowego stylu dla swoich narodów. Huculskie inspiracje doceniono na Powszechnej Wystawie Krajowej we Lwowie w 1894 roku – w architekturze, wyposażeniu wnętrz czy malarstwie ściennym. Odnaleźć je można także w lwowskiej siedzibie Towarzystwa Ubezpieczeniowego „Dnister” oraz w dekoracji malarskiej Instytutu Muzycznego we Lwowie. Na Huculszczyźnie – w Mikuliczynie – powstała inspirowana miejscową tradycją willa Jana Boguckiego, dekorowana ornamentami w stylu zakopiańskim. W tej sekcji wystawy można zobaczyć m.in. trzy tryptyki Kazimierza Sichulskiego, obrazy Wyczółkowskiego i Jarockiego, meble huculskie z kolekcji rodziny Gąsiorowskich, stroje, ceramikę, fotografie mieszkańców tych ziem i rzemiosło.
Dużo uwagi kuratorzy wystawy poświęcili artystom krakowskim promującym idee stylu narodowego. W 1901 roku powstało Towarzystwo „Polska Sztuka Stosowana”, do którego należeli wybitni twórcy Młodej Polski, m.in. Stanisław Wyspiański i Józef Mehoffer, a także architekci, krytycy i mecenasi sztuki. Chcieli oni stworzyć oryginalne rzemiosło artystyczne: nowoczesne i narodowe. Inspirowali się zarówno sztuką ludową, jak i architekturą czy ornamentyką. Projektowali tkaniny, ceramikę, plakaty, meble codziennego użytku. Następcą Towarzystwa stały się Warsztaty Krakowskie – stowarzyszenie założone w 1913 roku przy Muzeum Techniczno-Przemysłowym w Krakowie. Wśród jego członków znaleźli się m.in. Karol Homolacs, Wojciech Jastrzębowski i Jerzy Warchałowski, którzy odegrali kluczowe role w historii polskiego designu XX wieku. Promowali oni nowatorskie uproszczenie formy, funkcjonalność i nowe technologie. Najlepsze projekty Warsztatów powstały m.in. w dziedzinie meblarstwa, introligatorstwa, tkactwa, kowalstwa artystycznego i zabawkarstwa. Na wystawie twórczość Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana” oraz Warsztatów Krakowskich reprezentują meble (m.in. Stanisława Wyspiańskiego), elementy wyposażenia wnętrz, panneau Jana Rembowskiego, obrazy Józefa Mehoffera, wspaniała kolekcja kilimów i kostium projektu Wyspiańskiego. Uzupełnieniem są grafiki, plakaty, etykiety, kartki pocztowe i wydawnictwa.
Ostatnia część wystawy jest poświęcona najważniejszemu wydarzeniu zorganizowanemu przez Towarzystwo „Polska Sztuka Stosowana” − „Wystawie architektury i wnętrz w otoczeniu ogrodowem” oraz VIII Światowemu Kongresowi Esperanto, które odbyły się w Krakowie w 1912 roku. Celem ówczesnej ekspozycji była prezentacja nowatorskich rozwiązań urbanistycznych i architektonicznych nawiązujących do idei miast-ogrodów. Twórca tej koncepcji, brytyjski urbanista Ebenezer Howard, uważał, że w przyszłości miasta powinny się składać z dzielnic zabudowanych domami jedno- i wielorodzinnymi zlokalizowanymi wśród zieleni i z dala od przemysłu. Przyjechał do Krakowa zobaczyć wystawę i wygłosić w esperanto wykład na temat swej koncepcji. Międzynarodowy język esperanto powstał w latach 80. XIX wieku. Jak twierdził Howard, esperanto powinno stać się językiem powszechnie zrozumiałym i – podobnie jak zasady budowy miast-ogrodów – powszechnym na całym świecie. Wkrótce po jego wizycie, w dniach 11–18 sierpnia 1912 roku, odbył się w tym mieście VIII Światowy Kongres Esperanto. Działania promotorów idei miast-ogrodów z Towarzystwa „Polska Sztuka Stosowana” oraz zwolenników języka esperanto wskazują na podobne cele. Mimo iż artyści polscy podkreślali narodowy charakter swoich dzieł, ich program był podobny do założeń przyjmowanych przez innych twórców stylów narodowych w Europie. Wszyscy oni doceniali wartość kultury narodowej, zarysowując nowy model międzynarodowej współpracy, bliskiej celom esperanto. W tej części ekspozycji zobaczymy archiwalne zdjęcia z „Wystawy architektury i wnętrz…”, jej katalog, prezentowane na niej meble, a także fotografie z Kongresu.
Ekspozycji w MNK towarzyszy ścieżka edukacyjna dla dzieci oraz pokaz filmu w zaaranżowanej w przestrzenie wystawy sali kinowej. Wydany został również polsko-angielski katalog „Polskie style narodowe 1890–1918”, na który składa się osiem esejów omawiających ówczesne koncepcje dotyczące różnych gałęzi sztuki (architektury, meblarstwa, urządzenia wnętrz, kaflarstwa, mody, grafiki użytkowej, malarstwa czy fotografii) oraz obszerna, bogato ilustrowana część albumowa.
Dzięki AMS przystanek tramwajowy w sąsiedztwie Muzeum zyskał nawiązującą do wystawy oprawę graficzną.
Link do filmu promującego wystawę: https://www.youtube.com/watch?v=lUGZhg0H0bo